eftir Garðar Gíslason

Tómas af Aquino og rit hans Um lög.1

Þegar Mike Marlies kom hingað til lands með Barböru konu sinni á áttunda áratug síðustu aldar og hóf kennslu í Almennri lögfræði á fyrsta ári í lagadeild Háskóla Íslands með okkur Sigurði Líndal kynnti hann heilagan Tómas af Aquino og fór yfir kenningar hans um lög, sem hann hafði meðferðis í enskri þýðingu. Mörg okkar höfðu þá heyrt getið um heilagan Tómas og náttúruréttinn og Sigurður efalaust lesið eitthvað í honum á frummálinu, latínu, og Gaukur Jörundsson hafði lesið og skrifað um náttúruréttinn í grein í Úlfljóti, riti laganema.² Þá var ekkert til á íslensku eftir Tómas og hann var fyrir okkur nánast lokuð bók, spekingur í órafjarlægð, upphafinn og dýrlingur að auki, alls ekki mennskur og snertanlegur, heldur í tölu engla. Þorsteinn Gylfason, ritstjóri lærdómsrita Bókmenntafélagsins, hvatti okkur til að koma köflunum um lögin á bók, fékk Þórð Kristinsson til þess að þýða þá og mig til þess að skrifa inngang. Verkið tók sinn tíma en nú er bókin komin. Við það að lesa mig til og skrifa innganginn að bókinni fannst mér ég kynnast Tómasi nokkuð sem persónu og langar mig til að deila þeim kynnum með lesendum. Þorsteini Gylfasyni, sem nú er látinn langt um aldur fram, tileinka ég þetta greinarkorn með þökkum.

I. Æviágrip.

Á fyrri hluta 13. aldar, á tímum krossferðanna, ríkti Sturlungaöld um miðja Ítalíu eins og hér á landi. Lönd páfans voru í kringum Rómaborg en lönd keisara Hins heilaga rómverska ríkis voru beggja vegna landa páfans, að norðan og sunnan. Fyrir norðan kom Langbarðaland og yfir það sem nú er Sviss, Austurríki og Þýskaland náði keisaradæmið allt að Norðursjó og Eystrasalti. Fyrir sunnan lönd páfa var Konungdæmið Sikiley, Suður-Ítalía og Sikiley og yfir því réði keisarinn einnig, sjálfur Friðrik II, stupor mundi, undur heimsins. Móðir hans var Konstansa frá Sikiley svo hann leit á sig sem Ítala og kaus að dveljast í höllum sínum á Sikiley og Suður-Ítalíu.

Rétt við landamæri páfalanda að sunnan var og er hið fræga klaustur Monte Cassino, miðja vegu milli Rómar og Napólí. Aðeins fyrir norðan það í þessum háu fjöllum er bærinn Aquino, gamall bær frá dögum Rómverja og þar rétt norðar bærinn Roccasecca. Þar á fjallstindi stóð kastali Aquino-ættarinnar og þar bjó Landolfo greifi með Theódóru Carraciolo síðari konu sinni, sem var af Normannaættum frá Napólí. Þau áttu þá 3 syni og 4 dætur. Landolfo var hershöfðingi í her keisarans, fógeti og skattheimtumaður. Tveir elstu synirnir, Aimo og Rinaldo voru liðsforingjar í her keisarans með föður sínum.

Um áramótin 1224/1225 jók frúin enn við þessa stóru fjölskyldu er hún fæddi fjórða soninn, sem gefið var nafnið Tommaso. Hann eignaðist svo litla systur, sem fórst ung í eldsvoða þegar eldingu sló niður í kastalaturn þar sem þau voru í gæslu barnfóstrunnar.

Á fimmta ári var Tómas settur til náms í Monte Cassino klaustri, færður kirkjunni sem oblatus, en það var venja á þessum tímum að yngsti sonur aðalsmanns yrði kirkjunnar þjónn. Þar dvaldist hann í 9 ár hjá munkum af reglu heilags Benedikts, sem stofnaði reglu þá er við hann er kennd á 6. öld. Þarna var hann í grunnskóla, lærði að lesa og skrifa latínu. Hann varð fulltíða að skilningi kirkjunnar14 ára gamall 1239. Þá þurfti að rýma klaustrið, það var enn undirlagt í hernaði. Ábótinn lagði til að hann yrði sendur til frekara náms í háskólanum í Napólí. Keisarinn hafði stofnað þennan háskóla um það leyti sem Tómas fæddist, til mótvægis við háskólann í Bologna, sem var undir áhrifavaldi páfans.

Í Napólí komst Tómas í kynni við tvennt sem átti eftir að hafa mikil áhrif á líf hans:

Þar var stundað nám í náttúruvísindum Aristótelesar, sem víða voru bönnuð og litin hornauga, og þar voru menn í nýrri reglu föru- og betlimunka, Dóminíkanar, sem lærðu til þess að predika fyrir fólkinu og forða því frá villutrú. Hann ákvað að ganga í reglu þeirra.

Sú ákvörðun var fjölskyldu hans mjög á móti skapi og var allt gert til þess að reyna að fá hann ofan af henni. Bræður hans fluttu hann með valdi í kastalann og honum var haldið í stofufangelsi í heilt ár. Reyndi móðir hans, sem unni honum mjög, að tala um fyrir honum. Þessi nýja regla betli- og förumunka þótti ekki beint virðuleg og fjölskyldan ætlaði honum æðra hlutverk, t.d. ábóta í Monte Cassino. En allt kom fyrir ekki, hann var ákveðinn og fékk loks vilja sínum framgengt. Þá var hann sendur til frekara náms til Parísar hjá reglubróðurnum Albert mikla³. Þeim merka fræðimanni hafði meðal annars verið fengið það verkefni innan reglunnar að fara yfir rit Aristótelesar, sem þá voru að birtast í latneskum þýðingum, og reyna að sameina þau kristnum fræðum. Tómas fór með meistara sínum til Kölnar og nam þar hjá honum í fjögur ár og vann með honum í þessu mikla verkefni, sem átti eftir að verða hans ævistarf, með mörgu öðru. Tómas varð baccalaureus í guðfræði 1252 en var að svo búnu sendur aftur til Parísar til þess að kenna og vinna að meistaragráðu í fræðunum. Það gerði hann með fyrirlestrum um Liber sententiarum (Bók trúarsetninganna) Péturs Langbarða. Páfinn þurfti að veita undanþágu til þess að Tómas gæti hlotið meistaragráðuna aðeins 31 árs gamall 1256, þar sem lágmarksaldur meistara var 34 ár. Þetta var æðsta menntagráða sem þá var unnt að taka. Doctors-nafnbótin var heiðursnafnbót og hlaut Tómas nokkrar slíkar síðar, jafnvel eftir dauðann⁴. Þarna má sjá hvílíkur námsmaður hann hefur verið, iðjusamur og duglegur.

Önnur regla betli- og förumunka, sem einnig var nýstofnuð á þessum tíma, var sú sem kennd var við heilagan Frans frá Assisi, Fransiskanar, grábræður. Báðar reglurnar fengu leyfi páfa til þess að predika og berjast gegn villutrú, sem þá var orðin útbreidd. Dóminíkanar eða svartbræður (blackfriars) settu sér það mark að mennta sig og aðra og nota fræðilegar röksemdir gegn villutrúnni, og komu þær sér vel í rannsóknarréttinum⁵. Þeir lögðu því kapp á að fá kennsluaðstöðu við háskólana, sem nú var verið að stofna víða um Evrópu, og spruttu af því deilur við aðra kennara og fræðimenn, sem ekki voru bundnir reglum eða klerklærðir yfirleitt. Háskólinn í París var helsta menntasetur álfunnar, og þar urðu því mestu deilurnar um stöður og áhrif.

Dóminíkanar höfðu þar tvær prófessorsstöður og Fransiskanar eina, af tólf stöðum, en þeir fyrrnefndu þóttu bera af í kennslunni. Þarna kenndi Tómas og skrifaði í þrjú ár, til 1259, en var þá sendur til Ítalíu til ýmissa starfa á vegum páfans. Í París hóf hann ritun annars stórvirkja sinna, Summa Contra Gentiles. En einmitt á þessum þremur árum komu út í latneskum þýðingum heilu ritsöfn forngrískra heimspekinga í túlkunum heimspekinga araba og gyðinga og þýðingar á ritum Aristótelesar vöktu mikla aðdáun. Þegar Heimspekingurinn virtist setja fram hugmyndir andstæðar kristinni trú var illt í efni. Tómasi var því falið af reglunni að semja kennsluefni í guðfræði og sameina hugmyndir Aristótelesar kristinni kennisetningu. Það gerði hann sannarlega og svikalaust.

Eftir tíu ára dvöl og mikil störf í Napólí, Viterbo og Róm var Tómas aftur sendur til Parísar og kom þangað veturinn 1269. Hann tók við fyrri stöðu í guðfræði við háskólann og tók þátt í deilum lærðra manna um túlkanir á verkum Aristótelesar og þurfti að verja reglu sína gegn árásum andstæðinga fyrir að notast við rit Heimspekingsins yfirleitt í guðfræðinni. Hann hafði á Ítalíu byrjað á stórvirki sínu,Summa Theologiæ, og hélt því nú áfram, enda skyldi það vera kennsluritið fyrir guðfræðinemana, sem honum hafði verið falið að semja. Þetta þriðja Parísar-tímabil Tómasar, eins og það er kallað í fræðunum, var tími mikilla átaka og deilna í heimspeki og guðfræði, og mikilla skrifa og starfa. Loðvík IX var konungur Frakka og sat í höll sinni á eyjunni í Signu þegar hann var ekki í hernaði og krossferðum, en hann var mikill trúmaður og áhugasamur um kristin fræði og helga dóma. Sóttist hann eftir viðræðum við Tómas og bauð honum gjarnan í höllina. Tómas mátti ekki vera að því að stunda veislur en fór þó að skipan reglunnar endrum og eins og eru af þeim miklar sögur. Loðvík var síðar tekinn í tölu dýrlinga og nefnist Saint Louis.

Tómas hélt áfram riti sínu Summa Theologiæ og lauk öðrum hluta verksins, þar sem kaflarnir um lögin standa. Hann var sískrifandi og svo stórvirkur að haft er fyrir satt að hann hafi lesið fyrir þremur og jafnvel fjórum riturum samtímis um mismunandi efni. Hann fór aftur til Ítalíu eftir páska 1272 og átti ekki afturkvæmt til Parísar. Hann stofnaði nýjan skóla reglunnar í sínum gamla háskóla í Napólí og kenndi þar, las fyrir, messaði og baðst fyrir. En þar kom að hann vann yfir sig. Hann varð meira og meira utan við sig og djúpt hugsi og í desember 1273 féll hann í ómegin við messugjörð. Þegar hann rankaði við sér var hann breyttur maður og kvaðst ekki lengur geta skrifað eða lesið fyrir, honum hefðu vitrast slíkar sýnir að allt sem hann hefði hingað til skrifað væri sem strá. Í ársbyrjun 1274 var hann kvaddur á kirkjuþingið í Lyon. Á leiðinni þangað slasaðist hann illa þegar hann rak höfuðið í trjágrein á veginum, en allar ferðir fóru reglubræður fótgangandi. Hann lagðist banaleguna og var færður í klaustrið í Fossanova, þar sem hann var í umsjá Benediktína-munka eins og hann hafði verið barn. Þar lést hann 7. mars 1274 á fimmtugasta aldursári, í gestaherbergi sem skoða má enn í dag. Þá var höfundur Njálssögu að ljúka verki sínu hér úti á Íslandi.

Tómas var stór maður og mikill vexti, hæglátur og þungur á sér, rauðhærður en snemma sköllóttur. Hann var fámáll og dagfarsprúður, kurteis og tillitssamur, velviljaður og góðgjarn en harður í horn að taka í deilum. Hann hræddist ekkert nema þrumur og eldingar. Að loknum löngum réttarhöldum var hann tekinn í dýrlinga tölu árið 1323 í Avignon. Mátti þar litlu muna, þar sem lítt fannst um kraftaverk tengd honum í lifanda lífi, þar til páfinn benti á að rit hans væru kraftaverk, en þau eru yfir 100 talsins og telur tölvan yfir 8 milljón orð. Hann var nefndur doctor angelicus á 15. öld og doctor ecclesiæ á þeirri 16. Trúfræði rómversk-kaþólsku kirkjunnar er að miklu leyti reist á ritum hans.

II. Verk og hugmyndir.

Regla Dóminíkana setti svip sinn á störf Tómasar. Hann var trúr þjónn hennar og gerði það sem fyrir hann var lagt af hálfu yfirmanna hennar, en það var fyrst og fremst að semja kennslurit í guðfræði og sameina hugmyndir Aristótelesar kristinni kennisetningu. Á þessum tíma voru unnin frumverk í þessum fræðum, enda var enduruppgötvun rita Aristótelesar slík opinberun fyrir fræðimönnum þessara tíma, að varla eru dæmi um neina hliðstæðu í hugmyndasögunni. Albert mikla hafði verið falið að byrja á verkinu en Tómas tók við, jók við og gerði allt upp á nýtt⁶. Til þess að takast á við þetta mikla verk þurfti hann að meta gildi og áreiðanleika þess sem áður hafði verið skrifað í guðfræði, og það var sannarlega ekki einfalt verk á þessum tíma. Þessu til viðbótar komu svo rit Aristótelesar í nýjum þýðingum og fræðirit arabískra heimspekinga um hann, og þar urðu á vegi hans mörg jarðsprengjusvæði, svo gripið sé til nútímamáls. Tómas byrjaði á því að flytja fyrirlestra um hin ýmsu rit Heimspekingsins, sem hann nefndi svo, og voru þeir ritaðir og gefnir út. Þannig komst hann inn í þennan hugsunarheim og gat kynnt hann fyrir samtíðarmönnum sínum og nemendum. Þar vitnaðist mönnum t.d. að til þess að ákveða hvað eitthvað væri þá væri gott að spyrja til hvers það væri og tilgangskenning Aristótelesar náði útbreiðslu. Stjórnspeki Aristótelesar varð mönnum mikil og heillandi ráðgáta, þar sem bent var á að manninum væri eðlislægt að búa í samfélagi og mynda samfélög, maðurinn væri stjórnmálavera, en ekki aðeins félagsvera, eins og heilagur Ágústínus hafði haldið fram. Þarna þurfti Tómas beinlínis að rökstyðja hugmyndir Aristótelesar gegn viðteknum guðfræðihugmyndum kirkjufeðra um stöðu mannsins í heiminum og gagnvart Guði⁷.

Lítum nú nánar á hið mikla rit hans og þekktasta verk, Summa Theologiæ, sem kalla mætti á íslensku Meginþætti guðfræðinnar, en bókin Um lög er aðeins hluti af þessu stóra verki. Til þess að gefa hugmynd um stærð verksins, þá var það gefið út í nýrri enskri þýðingu á sjöunda áratug 20. aldar í 60 bókum í Skírnisbroti og er bókin Um lög þar sú 28. í röðinni. Lærdómsrit Bókmenntafélagsins eru nú einmitt orðin 60 að tölu, og þessi bók ein þeirra, og mætti því draga upp þá samlíkingu aðSumma Theologiæ samsvari þannig öllum lærdómsritum félagsins til þessa.

Tómas sagði sjálfur að ritið væri kerfisbundið ágrip guðfræðinnar fyrir byrjendur. Þörf væri á slíku riti þar sem rit Péturs Langbarða, sem til þessa höfðu verið helstu kennslurit í guðfræði, væru ekki kerfisbundin og því ill yfirferðar. Ritið er í þremur hlutum en öðrum hluta er venjulega skipt í tvo, svo hlutarnir eru í raun fjórir. Í fyrsta hluta er fjallað um Guð og sköpun heimsins, eðli mannsins og andlegt líf hans, hvernig allt stafi frá Guði og komi frá honum. Annar hlutinn er lengstur og er skipt í tvo hluta: Fyrri hluta annars hluta og síðari hluta annars hluta. Sá fyrri fjallar um siðferðilegt líf mannsins, þ.e. hvernig skynsemi gæddar verur nálgist Guð aftur með aðstoð dyggðanna en í baráttu við lestina. Þar er fjallað um takmark mannsins og almenn siðferðileg efni. Síðari hlutinn fjallar um sérstakar dyggðir og lesti, og er munurinn á fyrri og síðari hluta annars hluta kunnuglegur úr lögfræði, þ.e. almenni hlutinn og sérstaki hlutinn. Þriðji hlutinn fjallar um Jesúm Krist sem sé vegurinn til Guðs og um sakramentin, en þessum hluta lauk hann ekki. Tómas segir að endanlegt markmið mannsins sé að nálgast Guð og þar með yfirnáttúrulegt og ekki á sviði mannlegs lífs, en vegferðin hefjist hér á jörðu. Fyrsti og þriðji hluti eru því nánast hrein guðfræði, en miðhlutinn víkur frá hefðbundinni guðfræðilegri umræðu þessara tíma um siðferðileg efni.

Í öðrum hluta byggir Tómas á siðfræði Aristótelesar og sýnir ferð mannsins á vegum dyggðanna til Guðs á svipaðan hátt og Aristóteles fjallar um leit manna að hamingju og farsæld í siðfræði sinni. Þetta var byltingin, að flétta saman siðfræði Aristótelesar og kristna kennisetningu. Í upphafi annars hluta er almennt fjallað um það hvernig maðurinn nálgist Guð með breytni sinni. Endanlegu takmarki mannsins er lýst og síðan leiðunum að því. Hann fjallar um hamingjuna, hvað hún sé og hvernig henni verði náð. Leitin að hamingjunni sé mannleg iðja og gerðir mannanna eru því skoðaðar. Hann ræðir skipulega verk manna sem gerð eru af skynsemi og síðan ræðir hann tilfinningalífið. Þar næst víkur hann að dyggðum og löstum almennt og síðan að syndinni, sem allt varðar mannlega breytni. Að svo búnu bendir hann á að meginreglur (principia) mannlegrar breytni séu annars vegar þær sem séu mönnum inngrónar, þ.e. siðvenjur, og hins vegar þær sem komi að utan, en það eru annars vegar lög og hins vegar náð Guðs. Í bókinni Um lög eru þeir kaflar ritsins sem fjalla um lög almennt, eðli þeirra og skilgreiningu.

III. Um náttúruréttinn og eðlislögin.

Í heimspeki, guðfræði og lögfræði og félagsvísindum almennt er Tómas einkum þekktur fyrir kenningar sínar um náttúrurétt, sem miklar deilur hafa staðið um⁸. Margir misskilja þessar kenningar. Fæstir hafa lesið skrif hans sjálfs um þetta, og er útgáfa bókarinnar Um lög liður í þeirri viðleitni að skoða þau og kynnast þeim. Skoðum bókina nánar. Hún er aðeins átta kaflar um lög úr miklu yfirlitsriti um alla guðfræðina, úr þeim hluta þess sem fjallar um siðferðilegt líf mannsins. Nánar tiltekið eru kaflarnir um lögin questiones 90 til 97 í fyrri hluta annars hluta, og vísað til þeirra þannig: 1a2æ 90-97, þar sem 1a2æ merkir prima secundæ.

Spurningarnar sjálfar, eða kaflarnir, bera sín nöfn, en undir hverri eru greinar og þær eru í spurnarformi, eins og títt var í skólaspekinni.

90. spurning er um hvert sé eðli laga almennt: 1. Hvort lögin heyri til skynseminni, 2. Hvort lögum sé ætíð skipað til almannaheilla, 3. Hvort hver og einn geti sett lög með sinni skynsemi, og 4. Hvort hluti af eðli laga sé að þau séu birt opinberlega.

91. spurning er hvort til séu ýmsar tegundir laga: 1. Hvort til séu eilíf lög, 2. Hvort í mönnunum séu eðlislög, 3. Hvort til séu lög manna, 4. Hvort nauðsyn hafi verið á guðlegum lögum, 5. Hvort einungis séu ein guðleg lög, og 6. Hvort til séu lög lostans.

92. spurning er um áhrifamátt laga, hvort þeim sé ætlað að gera menn góða og hvað sé yfirleitt unnt að gera með lögum.

Í næstu spurningum tekur hann fyrir hvern flokk laga fyrir sig: 93. spurning er um eilífu lögin, sem voru ein tegund laga, og sú 94. um eðlislögin í mönnunum, hvað þau séu. Í 95. spurningu tekur hann fyrir mannalög, hvort þörf hafi verið á þeim yfirleitt ef Guð stjórnaði öllu með eilífum fyrirmælum og menn gætu fundið þau með skynsemi sinni (eilífu lögin og eðlislögin) og í 96. spurningu er fjallað um áhrifamátt mannalaga. 97. og síðasta spurningin er síðan um lagabreytingar, hvernig og hvers vegna þær eigi sér stað.

Í lok spurningar 90 dregur Tómas saman skilgreiningu á lögum almennt:

„Lög eru ekkert annað en ráðstöfun skynseminnar sem skipar til almannaheillar, sett og birt af þeim sem fer með umsjá samfélagsins.“ Þarna eru í lögum fjórir eðlisþættir: Þau eru skynsamleg fyrirmæli, til almannaheilla, gefin af þeim sem stjórna samfélaginu og kunngerð með birtingu. Hann komst að þessari niðurstöðu með því að komast fyrst að því að lög séu á sviði skynseminnar sem fær hreyfiafl sitt frá viljanum. Síðan, að lögum sé ætlað að stuðla að almannaheill, að þeir sem stuðli að almannaheill séu almenningur eða þeir sem sjái um málefni almennings í umboði hans, og að lög þurfi að birta til þess að þau geti náð tilgangi sínum. Hann skiptir síðan lögum í fjóra flokka og við þurfum að skoða aðeins nánar hvers vegna hann gerir það.

Í fyrsta hluta ritsins sýnir Tómas fram á það, að heiminum sé stjórnað af guðlegri forsjá. Þessi stjórn alheimsins eða alheimsskipulag hafi laga-eðli sem almenn skynsamleg fyrirmæli til alls sem í heiminum er. Réttast sé að halda því aðgreindu frá öðrum tegundum laga og kalla það eilíf lög.

Nú eru lög bæði hátternisreglur og viðmið. Þar sem öllum hlutum sé stjórnað og þeir séu miðaðir við eilífu lögin, þá sé ljóst að allir hlutir tengist eilífu lögunum á einhvern hátt, þar sem tilhneigingar þeirra til fullkomnunar stafi frá eilífu lögunum. Af öllum sköpuðum hlutum taki mennirnir, hinar skynsemi gæddar verur, þátt í eilífu lögunum á sinn einstæða hátt, með sínu sérstaka eðli, það er með skynseminni, bóklegri og verklegri, dómgreind og hyggindum. Ljós eðlilegrar skynsemi mannsins upplýsi hann um hvað sé gott og illt, hvað sé rétt og rangt og hvað honum beri að gera til að öðlast farsæld. Þannig taki maðurinn sinn þátt í eilífu lögunum, alheimsskipulaginu, lífinu sjálfu, og hann noti skynsemi sína til þess að sjá og skilja hin eilífu fyrirmæli til sín sérstaklega. Þessi þátttaka skynsemi gæddra vera er því kölluð eðlislög. Þau eru skynsamlegar ályktanir manna um það sem gefur lífinu gildi og hvað beri að gera í umgengni við það. Þetta eru m.ö.o. grundvallarreglur um lífsgæðin, vernd þeirra og þátttöku manna í þeim. Þær hafa laga-eðli með því að vera skynsamleg fyrirmæli, sem lúta að almannaheill og birtast í skynseminni.

Þessir tveir flokkar laga, sem nú hafa verið nefndir, eilíf lög og eðlislög, eru mönnum væntanlega framandi svona við fyrstu sýn. En þeir tveir sem eftir standa eru það væntanlega ekki, en það eru mannasetningar og Guðslög. Lög manna eru sérstakur flokkur laga, þar sem menn setja sín lög, hverjir í sínu ríki, sem nánari útfærslur á eðlislögunum og með stuðningi þeirra. Guðslög eru fjórði flokkurinn. Tómas bendir á að Guð hafi birt mönnunum lög beint og milliliðalaust í boðorðunum tíu og í heilagri ritningu, til þess að menn hafi eitthvað svart á hvítu og enginn vafi leiki um þau fyrirmæli. Svona til öryggis.

Þetta yfirlit yfir það hvernig Tómas skiptir lögum almennt í fjóra flokka sýnir okkur að sjónarhorn hans er óvenjulegt, svo ekki sé meira sagt. Hann notar í raun hið almenna lagahugtak úr daglegu lífi og yfirfærir það á stjórn alheimsins til þess að sýna fram á að Guð stjórni öllu með almennum skynsamlegum fyrirmælum sem séu til heilla. Öll náttúrulögmál vísindanna finnist þarna og bíði þess að vera uppgötvuð. Svo uppgötvi mennirnir með skynsemi sinni eftir hverju þeir eigi að fara til þess að lifa lífinu og öðlast hamingjuna og setji sín eigin lög í samræmi við það. Skynsemina noti menn til þess að skipuleggja líf sitt og til þess að lifa því á réttan og sannan hátt og finna hvað best sé að gera í hverju tilviki, og til þess að komast að niðurstöðu í deilumálum. Til öryggis hafi Guð sett mönnunum bein fyrirmæli í skrifuðum textum, sem birt hafi verið þeim í boðorðunum og heilagri ritningu, þar sem skynsemi manna sé þeim eilíf uppspretta deilna og rökræðna, eins og henni sé einmitt ætlað, enda hafi þeir skynsemina hver fyrir sig eins og hverjum sé hún gefin.

Þegar við virðum fyrir okkur þessa fjóra flokka laga sjáum við að þeir gilda á mismunandi sviðum. Þrír fyrstu flokkarnir hafa hver sitt gildissvið: Alheimurinn, einstaklingurinn og ríkið. Eilífu lögin gilda í alheiminum öllum, eðlislögin gilda í hverjum einsökum manni og mannasetningar gilda í ríkinu. Þetta má einnig orða þannig: Eilíf lög ríkja í alheiminum öllum, einstaklingurinn stjórnast af lögum sem hans eigin eðli, skynsemin, segir honum, og ríkinu er stjórnað af lögum manna. Fjórði flokkurinn, Guðslög, eru síðan eins og til öryggis, ex tuto, bein fyrirmæli Guðs til mannanna til þess að ekkert fari á milli mála.

Þegar við tölum um ríkið, minnumst þess að Tómas hafði það frá Aristótelesi að ríkið væri eðlilegt fyrirbæri náttúrunnar og hann taldi að það lyti því náttúrulögunum. Það væri mannlegt samfélag og í stjórnun þess væri engin þörf á guðlegum eða yfirnáttúrulegum þáttum, þar sem öll lög ríkisins væru innifalin í því sjálfu. Ríkið væri æðsta samfélag manna, samkvæmt kenningu Aristótelesar um þróun samfélaga: fjölskyldan, þorpið, og loks ríkið, sem hefði annan tilgang en fjölskyldan og þorpið.

Til aðgreiningar benti Tómas á að kirkjan væri ekki náttúrulegt fyrirbæri eins og ríkið, þar sem hún væri reist af hinu guðlega. Hún væri því yfir-náttúruleg.⁹

Hvernig fer Tómas að þessu? Lestur þessa rits leiðir í ljós að Tómas var vel að sér um lög og stjórnskipun ríkja síns tíma. Það var Rómaréttur og lög Langbarða, dómvenjur og réttarvenjur og hin margbrotnu lög einstakra konungsríkja og borga. Sjálft löggjafarvaldið var í mótun á þessum tíma, þar eins og hér á landi, og hann hefur efalaust tekið þátt í umræðum um það. Á þessari þekkingu reisir hann kenningu sína um eðli laga. Í stuttu máli sér hann lög sem annað og meira en valdbundnar reglur til að halda fólki í skefjum og refsa því ef það brýtur af sér. Hann byggir á Siðfræði Aristótelesar og einnig á Stjórnspeki hans, sem hann leit á sem framhald af Siðfræðinni.

Aðferðin sem hann notar bendir líka til lögfræðikunnáttu. Hann setur skýrlega fram báðar eða allar hliðar álitaefnisins og tekur síðan rökstudda afstöðu. Hann setur hlið andstæðinganna fram í sem skýrustu og bestu ljósi og gerir aldrei lítið úr þeim. Þetta er aðferðin sem er notuð í málflutningi í dómstólum siðmenntaðra ríka og í dómunum og úrskurðunum. Ágreiningsmál eru flutt, sótt og varin, með því að setja hliðar þeirra fram á sem skýrastan og bestan hátt og síðan er niðurstaðan fengin af því sem þar kemur fram, með rökstuðningi.

Tómas setur fram einföld dæmi og skoðar almenn, vel þekkt lög í réttarkerfi eins og hegningarlög til þess að bera fram skilgreiningu sína á lögum almennt. Hann spyr svo hvað það sé í huga löggjafans sem öllu máli skipti um eðli laga, að lög séu sett en ekki eitthvað annað.

Tökum dæmi. Laga er þörf á einhverju sviði mannlífsins. Þá þarf að ná ákveðnu markmiði með lögunum og fólk vill ekki að það sé gert af handahófi eða geðþótta. Þess vegna finnur löggjafinn skynsamlega leið að settu marki og leiðin felst í eðli hlutanna sjálfra og tengslum þeirra í milli. Ef draga á úr slysahættu á vegum í umferðinni, en samt láta umferðina ganga eins greiðlega og unnt er, þá er rannsakað með mælingum á vegunum og hraða ökutækja og fengin niðurstaða: Ef þið ætlið að draga úr slysahættu á þessum vegum verðið þið að hafa hámarkshraðann 90 km/klst. Þannig tekur löggjafinn ákvörðun um að ná ákveðnu marki með ákveðinni aðferð, sem markið sjálft gerir kröfu um. Þannig felst eðli laganna í kröfunni sem markið gerir til leiðarinnar að því sjálfu. Með þessu skiljum við þá hugmynd Tómasar að kjarni laganna sé skipan mála í huga löggjafans um leiðir þær sem liggi til almannaheilla.

Tómas setur fram kenningu um eðli laga. Hann spyr hvernig lög geti skuldbundið menn og sett þeim skyldur sem þeim beri að hlýða hvað sem öðru líður, þ.e. siðferðilegar skyldur. Hann sér að menn búa við lög í samfélögum. Þessa staðreynd daglegs lífs leitast hann við að túlka með því að segja að lögin nái sínu fram með því að leggja mönnum siðferðilegar skyldur á herðar, en ekki með beinni valdbeitingu. Því spyr hann, eins og allir hugsandi menn: Hvernig getur þetta gerst? Hvernig getur löggjafinn í samfélaginu skapað mönnum skyldur sem þeim ber að virða af öðru en með hótun um valdbeitingu? Heilagur Ágústínus kirkjufaðir hafði á sínum tíma orðað þetta með því að spyrja: Hvað er ríkisvald án réttlætis annað en bófaflokkur í stækkaðri mynd?

Svar Tómasar er einfaldlega: „ … lög sem maðurinn setur eru annaðhvort réttlát eða ranglát. Ef þau eru réttlát þá fá þau kraft sinn til að binda samvisku manna frá eilífu lögunum, sem þau eru leidd af.“¹⁰

Hér er kjarninn í kenningu Tómasar um eðli laganna. Mannanna lög skapa þeim skyldur sem þeim ber að hlýða ef þau eru réttlát, og það eru þau ef þau eru leidd af hinu eilífa lögmáli sem stjórnar veröldinni eða sett með stuðningi af því. Löggjafinn þarf að kynnast þessu lögmáli og það gerir hann með því að nota skynsemi sína.

Með beitingu skynseminnar, ekki trú, öðlast mennirnir hlutdeild í hinu eilífa lögmáli. Þessi hlutdeild mannanna í hinum eilífu lögum – skynsamlegar ályktanir um það sem gefur lífinu gildi – kallast náttúrulög eða eðlislög, grundvallarreglur um lífsgæðin, vernd þeirra og þátttöku mannanna í þeim.

Þau eru kölluð eðlislög þar sem þau birtast í eðli mannsins og vísa til þeirrar skipanar sem þar kemur fram, og annars ekki. Þau eru því hvorki trúarlegs né guðfræðilegs eðlis. Væru þau reist á opinberun eða öðru trúarlegs eðlis þá væru þau ekki náttúruleg heldur yfirnáttúruleg. Tómas taldi að allir menn gætu séð þetta og skilið, án trúarlegrar reynslu.

Menn beita skynsemi sinni og velta fyrir sér hvernig þeir eigi að lifa lífinu í friði og öryggi og njóta lífsgæðanna og njóta hamingjunnar. Skynsemin segir mönnum hvernig þetta sé unnt og þar með fá mennirnir rök fyrir því hvað sé rétt og hvað sé rangt, hvaða lög séu réttlát og hvaða lög séu ranglát.

Þessi kenning Tómasar er andstæða þeirrar kenningar um lög að þau séu vilji löggjafans og annað ekki, ef hana ber að skilja svo að lögum beri að hlýða af því einu að löggjafinn hafi sett þau á formlega réttan hátt. Tómas myndi bæta við og segja sem svo að setji löggjafinn skynsamlegar reglur sem miði að almannaheill þá beri að hlýða þeim.

Hann gerir sér fulla grein fyrir því að þeir sem valdið hafa og setja lögin geti gert það í eigin hagsmunaskyni og til þess að kúga þegnana. Slík lög eru ranglát og hann nefnir þau eyðileggingu laganna, ólög. Vér þekkjum hin fornu orð úr Njálssögu: “Með lögum skal land byggja en með ólögum eyða”.

Hvað einkennir lög, hvað einkennir ólög? Hver er munurinn? Þessum spurningum svaraði Tómas í köflunum um lögin. Það gerir hann með því að benda á að lög séu á sviði skynseminnar. Þar átti hann ekki við að lög séu beinlínis leidd af skynseminni og þannig tilbúningur hennar. Fremur ætti að skilja hann þannig að lög séu í skynseminni, eða öllu heldur að þau séu skynsemin að verki þegar hún stjórnar gerðum manna eins og þegar hún stjórnar hugrenningum þeirra¹¹. Þessi hugmynd um að lög væru eitthvað annað og meira en vilji þeirra sem valdið hafa varð rótin að hugmyndum Vesturlanda um lög og réttarríki, lýðræði og frelsi. Nægir að benda á sjálfstæðisyfirlýsingu nýlendnanna í Norður-Ameríku 1776 og stofnun Bandaríkjanna, og frönsku stjórnarbyltinguna 1789 og mannréttindayfirlýsingar í kjölfarið.

IV. Tómas á síðustu tímum.

Þrátt fyrir síðastnefndar hugmyndir vesturlandabúa um lög og réttarríki, lýðræði og frelsi fengu þeir og heimurinn yfir sig voldugar stjórnmálahreyfingar á tuttugustu öld, sem voru andsnúnar þessum hugmyndum. Stærstar og sterkastar vorukommúnismi í Rússlandi og nazismi í Þýskalandi, sem báðar stefndu að heimsyfirráðum. Sú síðarnefnda hrundi með uppgjöf Þjóðverja í heimsstyrjöldinni 1945 en sú fyrrnefnda lifði áfram en hrundi loks við hrun Sovétríkjanna 1991. Margir veltu fyrir sér hvernig slíkar alræðisstefnur gátu náð slíkri hylli.

Þegar komið er að frelsis-hugtakinu er rétt að rifja upp að þegar á dögum Tómasar deildu menn um það¹². Fyrir honum var frelsi mannanna leiðin til að ná fullkomnun sem menn og þar með ná lífshamingjunni, í anda siðfræði Aristótelesar. Það var því forsenda þess að unnt væri að stunda hið góða líf dyggðanna. Þar kom þjálfunin, enginn fæðist fullkominn, dyggðirnar þarf að þjálfa og læra, til þess eru uppeldi og skólar. Að slá á nótur á píanói er í fyrstu aðeins hávaði og hljóð en verður með þjálfuninni að dýrðlegri hljómlist. Frelsi er þannig aðferðin til að öðlast smám saman hæfileikann til að velja hið góða og að gera það, sem við kjósum að gera, vel eða helst frábærlega. Þannig verða lög og frelsi ekki andstæður heldur styðja hvort annað, þar sem lög eru aðferð mannanna til að taka skynsamlegar ákvarðanir til þess að lifa lífinu sem best, en það er nefnt almannaheill.

Vilhjálmur frá Ockham setti fram annað frelsishugtak. Fyrir honum voru hugtök eins og „mannlegt eðli“ aðeins hugtök, þau voru aðeins til í huganum en vísuðu ekki til raunveruleikans þar fyrir utan. Mannlegt eðli væri aðeins nafn sem gefið væri þessari sam-mannlegu reynslu sem kölluð væri þessu nafni. Sé þetta rétt, ef ekki er í raun til neitt sem nefnt er mannlegt eðli þá eru heldur ekki til neitt sem kallast eðlislög að hætti Tómasar og engin almenn siðalögmál. Með þessu frelsishugtaki verða lög ávallt eitthvað óviðkomandi manni sjálfum, eitthvað utanaðkomandi, þvinganir stjórnvalda. Frelsið í þessum skilningi er aðeins valfrelsi, frelsi viljans. Þetta er hið útbreidda frelsishugtak nútímans, en spurning er hvort hugtak Tómasar var í raun sannara og betra.

En víkjum í lokin að alræðisstefnunum sem náðu rótum í Evrópu á fyrri hluta tuttugustu aldar. Þeir sem þurftu að lifa við þær í löndum sínum, sem áður höfðu lifað við hefðbundin stjórnarform, fundu þær á eigin skinni. Einn þessara manna er nú nýlátinn, en bók með hugleiðingum hans var gefin út að honum látnum á þessu ári.¹³ Þessi maður, Jóhannes Páll páfi II, velti mikið fyrir sér hugmyndum Tómasar og áhrifum þeirra í lífi mannanna, enda hluti af lífsstarfi hans. Hann fæddist og ólst upp í Póllandi og lifði því ógnarstjórnir nazista og kommúnista í landi sínu. Í bókinni kemur fram að honum fannst hið illa koma fram í þessum hreyfingum. Um lýsingu á hinu illa vísar hann í heilagan Tómas, að það sé ávallt vöntun á einhverjum gæðum sem ættu að vera fyrir hendi, það er skortur á gæðum, aldrei alger fjarvist gæða. Hann tekur dæmið um hið góða fræ og illgresið (Mattheus 13:24-30). Þannig sé saga mannkyns, hið góða vex með hinu vonda eins og hveitið með illgresinu. Hvort tveggja, gott og illt, kemur úr mannlegri náttúru. Hann telur hina illu hugmyndafræði eiga sínar rætur í sögu evrópskrar heimspeki, Upplýsingin hafi sprottið af þessu sama. Ræturnar telur hann vera í byltingunni sem Descartes hafi komið í verk með heimspeki sinni, Ég hugsa, þess vegna er ég. Fram að því hafi hugsunin, cogito, verið talin koma á eftir esse, verundinni, því sem er. Descartes hafi snúið þessu við og sett hugsunina framar verundinni. Þetta hafi breytt allri heimspekilegri umræðu og aðferð og þar með hafi heimspeki heilags Tómasar fallið í ónáð, enda sé verundin, esse, þar í fyrirrúmi og allt hafi verið túlkað út frá henni. Með Descartes hafi heimspekin orðið að hreinni hugsunarfræði þar sem öll verund, allt sem er til, bæði hinn skapaði heimur og Skaparinn, sé innan vébanda hugsunar og huga mannsins. Svipað hafi gerst við valdatöku kommúnista í háskólum Póllands. Þá hafi eingöngu þeirra heimspeki verið viðurkennd til kennslu og menn hafi brátt farið að ræða um „hnignun tómískrar raunspeki“ og að Guð væri einungis til í huga manna, ef það. Að minnsta kosti hefði Guð enga sjálfstæða tilvist, hvað þá að allt væri frá honum komið.

En páfi bendir á að með þessari nýju hugsun hafi hin gamla hugsun um tilvist hins illa einnig hrunið. Áður hafi hið illa einungis getað verið til í tengslum við hið góða, þ.e. sem skortur á hinu góða, og þá sérstaklega í tengslum við Guð, sem hið algóða. Þannig hafi syndir mannanna verið skildar og þær hafi Kristur tekið á sig á krossinum, eða öllu heldur, Kristur hafi tekið á sig mennina og syndir þeirra og þannig komið þeim í ríki Guðs. Allt þetta hafi horfið með Upplýsingunni og maðurinn hafi orðið einn í veröldinni, einn skapari örlaga sinna og ákvörðunar hvað sé gott og illt. Geti maðurinn ákveðið sjálfur, án Guðs, hvað sé gott og hvað sé illt, þá geti hann einnig ákveðið að útrýma hópum manna eftir stéttum og kynferði, og það hafi einmitt einkennt alræðisríkin.

Þessar hugleiðingar minna á þjóðsöguna sem Sigurður Nordal hélt mjög upp á og las sjálfur í viðtali í sjónvarpinu, Skrattinn og þrír djöflar hans: Einu sinni sendi fjandinn burt þrjá djöfla þess erindis að skemma mannkynið. Þeir eru um ár í burtvistinni og koma aftur til skolla á vetrardaginn fyrsta. Fjandi fagnar þeim vel og spyr tíðinda. Verður einn fyrir svörum, sá er mestur þóttist, og segist hafa kennt alþýðu að ljúga. Annar, sem taldi sig næstan hinum, segir þá að hann hafi kennt mönnum að stela. „Miklu góðu hafið þér til leiðar komið“ segir skratti, „en hvað gjörðir þú, ómyndin þín?“ segir hann, því hann var minnstur talinn. „Það var nú ekki mikið; ég kom öllum heldri mönnum til að trúa að þú værir ekki til.“ „Það var vel gjört og betur en hinir gjörðu, og skaltu hér eftir næstur mér teljast.“

Reykjavík, 10. október 2005

Tilvísanir

1. Þessi stutta ritgerð er að miklu leyti samin upp úr formála mínum að bókinni Um lög, sem kom út hjá Hinu íslenzka bókmenntafélagi 2004. Þar er því að finna miklu ítarlegri upplýsingar um Tómas, ævi hans og störf.

2. „Um vernd mannréttinda og náttúrurétt“, 1966.

3. Albert var þá kallaður Albertus Teutonicus, þar sem hann var frá Þýskalandi, nánar tiltekið frá Sváfalandi, Swabia, og var fyrsti Þjóðverjinn sem varð prófessor í guðfræði við háskólann í París. Vegna sinna miklu fræðistarfa var hann síðar kallaður hinn mikli. Góða lýsingu á honum og samtíðarmönnum hans, þar á meðal Tómasi, er að finna í ágætu litlu yfirlitsriti eftir kennara í miðaldaguðfræði við háskólann í Cambridge, G.R. Evans, Fifty Key Medieval Thinkers, London og New York 2002. Í þessari bók eru veittar miklar upplýsingar í stuttu máli.

4. Tómas sjálfur kallaði t.d. kirkjufeðurna og aðra áhrifavalda í kirkjusögunni doctores.

5. Nánari lýsing á Dóminíkana-reglunni og baráttu hennar gegn villutrú er í formálanum, sjá fyrstu athugsemd.

6. Þessi bylting í hugmyndum manna á 12. og 13. öld er efni nýrrar bókar, sem ekki náðist að geta um í formálanum, Richard E. Rubinstein, Aristotle´s Children, New York 2003. Þar er í 5. kafla stórskemmtileg lýsing á athöfnum reglubræðra og deilum þeirra við aðra fræðimenn um þessi efni.

7. Um þetta efni, þ.e. hugmyndir heilags Ágústínusar um manninn, vísindalega hugsun og afneitun hennar í fræðum kirkjufeðra, og síðan opnun vísindalegrar hugsunar með Tómasi og samtíðarmönnum hans á 13. öld, hefur nýlega verið rituð aðgengileg bók: Charles Freeman, The Closing of the Western Mind, London 2002.

8. Í viðauka II í bókinni Um lög, bls. 194-199, er að finna yfirlit um rökræður um lögspeki Tómasar á vorum tímum með vísan í helstu rit.

9. Tómas leggur áherslu á það að kirkjan og ríkið hafi mismunandi hlutverk, kirkjan sjái um andlegt líf mannsins en ríkið um hið líkamlega og efnahagslega. Þessa aðgreiningu má rekja til deilna á 11. öld milli Gregoríusar páfa VII og Heinreks IV keisara um skipan biskupa, sem lauk með sigri páfans. Eftir það voru sett mörk sem ríkisvaldið seildist ekki yfir í málefnum kirkjunnar og andlegum efnum. En þetta gerðist ekki í austur-kirkjunni, í Rússlandi var czarinn yfirmaður kirkjunnar. Í íslam er heldur enginn greinarmunur gerður á ríki og kirkju, það gengur vesturlandabúum erfiðlega að skilja.

10. Spurning 96, grein 4.

11. Edward Booth O.P. benti mér á þetta í samræðum. Hann hefur skrifað grein um lagahugtak Tómasar sem birtist á íslensku í Merki krossins, 1. hefti 2005.

12. Um þetta má lesa í ágætri nýlegri hugvekju um tíðarandann, George Weigel, The Cube and the Cathedral, New York 2005, bls. 78-86.

13. Pope John Paul II, Memory and Identity, Personal reflections, London 2005.

« Til baka