eftir Jóhann Björnsson

Í Önnu Kareninu eftir Leo Tolstoi segir meðal annars frá þeim Ljovin og Kittý og þegar þau gengu í hjónaband. Áður en að því gat orðið varð Ljovin að verða sér úti um skriftavottorð. Hann þurfti að ganga til prests, játa syndir sínar og fá fyrirgefningu. Fyrr gat hann ekki kvænst Kittý. Vandinn sem blasti við Ljovin var sá að hann átti ekki hægt með að ganga til prests þar sem hann var trúlaus: „Hann gat ekki trúað, en þó gat hann ekki sagt af fullkominni sannfæringu að allt væri þetta blekking.“¹

Hvað hafa menn að gera með að ganga til prests og játa syndir ef þeir efast í trúarlegum efnum eins og Ljovin gerði eða telja sig jafnvel algjörlega trúlausa? Það sem teldist synd í huga hins trúaða væri ef til vill ekkert annað en ósköp sjálfsögð og eðlileg breytni hjá hinum trúlausa. Eðli málsins samkvæmt hefur hinn trúlausi ekkert að gera með að játa eitt né neitt fyrir kirkjunnar þjónum sé horft á málið út frá sjónarhorni trúarsannfæringar. Hitt er svo annað mál að menn ganga oft til kirkju og taka þátt í kirkjulegum athöfnum þó svo að þeir teljist efahyggjumenn í trúarlegum efnum. Kirkjulegar hefðir eru víða svo sterkar og ríkjandi að það hefur ekki þótt mikið tiltökumál að segjast vera efahyggjumaður en ganga síðan til prests og láta ferma sig, gifta, skíra börn og jarðsyngja sig. Það er því ekki trúarsannfæringin sem ávallt ræður þegar leitað er eftir þjónustu kirkjunnar manna. Þessu fékk Ljovin að kynnast en samt var gerð sú krafa að hann játaðist trúnni af heilum hug ellegar fengi hann ekki skriftarvottorð sitt og gæti þar af leiðandi ekki kvænst Kittý. Ljovin þurfti því að gera upp á milli tveggja afarkosta, það er hjónabandsins annarsvegar og efahyggjunnar hinsvegar. Hann valdi hjónbandið og gekk til prestsins sem spurði: „Hverjar eru stærstu syndir yðar?“² Ljovin svaraði: „Höfuðsynd mín er efinn. Ég efast um allt, og efinn hverfur mér aldrei úr huga. […] Stundum efast ég meira að segja um tilveru guðs.“³

Hvernig stendur á þessum efa Ljovins? Hversvegna trúir hann ekki á tilvist guðs og hið trúarlega orð rétt eins og presturinn sem spurði: „Hvernig getið þér efast um skaparann þegar þér horfið á allt sköpunarverkið? […] Hver ætti það að vera sem hefur skreytt hvelfingu himinsins ljósum hennar? Hver hefur hjúpað jörðina fegurð hennar? Er þetta hugsanlegt án skapara?“⁴

Spurningar prestsins eru ekki svo einfaldar að þær feli sjálfkrafa í sér svar sem allir geta sæst á. Einhvern veginn varð heimurinn til með fegurð sinni og ljósum, um það verður ekki deilt. En hvernig heimurinn varð til verður seint ef einhvern tíma vitað með nokkurri vissu. Þekkingarfræðin hefur ekki náð að komast að hinu sanna um hið trúarlega orð og tilvist guðs. En þarf ég að vita? Þarf ég þekkingu til þess að öðlast trúarsannfæringu? Ég þarf ekki sönnun fyrir því að guð hafi talað til Abrahams í eyðimörkinni og að Kristur hafi breytt vatni í vín til þess að geta trúað þessum frásögnum Biblíunnar frekar en ég þarf sannanir til þess að trúa ævintýralegum lífsreynslusögum samborgara minna. Trúin felur ekki nauðsynlega í sér þekkingu eða óyggjandi vitneskju um einstaka atburði, þó slíkt kunni vitaskuld að styrkja menn í trúnni. Ég tek undir með D.W. Hamlyn þar sem hann telur trú vera ákveðið hugarástand.⁵ Að trúa, frelsast, vera fullur af heilögum anda og svo framvegis, er ákveðið hugarástand sem menn eru í. Þetta ástand felst í því að hafa eitthvað fyrir satt án þess að fyrir liggi haldbær sönnun fyrir því. Í hversdagslegu lífi okkar komumst við ekki hjá því að læra og öðlast þekkingu á ýmsu í umhverfi okkar, en hvernig verðum við trúuð? Hvernig öðlumst við trúarsannfæringu eða hvernig getum við með öðrum orðum gengið út frá því að eitthvað sé satt án þess að geta fært fyrir því rök önnur en þau sem myndu teljast trúarleg?

Ljovin, söguhetja Tolstois, efaðist. Honum tókst ekki að upplifa þetta hugarástand sem trúin er. Sjálfur hef ég engin svör um það hvernig maður verður trúaður enda er líkt á komið með okkur Ljovin. Við erum haldnir þessum „brestum mannanna“ sem efinn er svo notuð séu orð prestsins í sögu Tolstois. Hvað getur þá efahyggjumaðurinn gert að efa sínum? Er mögulegt þrátt fyrir trúarlegar efasemdir að ég geti risið úr rekkju að morgni og sagt sem svo: „Nú ætla ég að trúa á guð almáttugan, skapara himins og jarðar.“ Get ég ákveðið með sjálfum mér að komast í það hugarástand sem trúin krefst?

Svo einfalt er trúarlífið ekki. Ég get ákveðið með sjálfum mér að tileinka mér siði og venjur hins kristna manns, kristilegan kærleika og siðgæði en hvort mér tekst að trúa er hinsvegar allt annað mál. Það skal ekki vanmetið að efahyggjumaðurinn getur ekkert gert að efa sínum. Menn verða ekki þvingaðir til trúar og öðlast ekki trú með viljastyrknum einum að vopni. Hvað getur þá efahyggjumaðurinn gert í efa sínum? Hvað átti efahyggjumaðurinn Ljovin að gera þrátt fyrir efa sinn? Átti hann yfirhöfuð að gera eitthvað?

Ljovin lét tilleiðast og gekk til prestsins til þess að játa syndir sínar þrátt fyrir vantrú. Því fór víðsfjarri að hann hafi gengið til prestsins af skyndilegri trúarsannfæringu. Þar réði mestu að mega ganga að eiga Kittý, konuna sem hann elskaði. Án skriftavottorðs hefði slíkt verið ómögulegt eins og áður segir. Hvað má kalla afstöðu Ljovins? Hræsni, fals, undanlát, afleiðingu ástarinnar eða tillitsemi við Kittý? Það er ósköp skiljanlegt að einhver kjósi að kalla breytni Ljovins hræsni eða fals þar sem hann gerir greinilega eitthvað sem stríðir gegn sannfæringu sinni til þess að mega ganga í hjónaband. Hann játast siðum kirkjunnar í þágu annarra markmiða en markmiða trúarinnar.

Ljovin átti ekki annan kost ef hann ætlaði að kvænast. Hefðir og venjur kirkjunnar voru það sterkar að sá sem ekki tileinkaði sér þær hafði ekki sömu möguleika og aðrir sem það gerðu. Því var betra að látast, setja upp trúarlegan svip þó falskur væri og játast hinu ótrúlega. Allt í þágu þess að fá að vera með.

Afstaða Ljovins er ekkert einsdæmi þar sem það er alþekkt að trúarlegar venjur og siðir eru viðhafðar án trúarsannfæringar og oft vegna annarra markmiða og veraldlegri. Ljovin gekk inn á hið trúarlega svið vegna hjónabandsins og sama má segja um fjölmörg fermingarbörn íslensku kirkjunnar sem standa upp með óöruggan helgisvip á vörum og segja: „Ég trúi á guð föður almáttugan skapara himins og jarðar …“ og bíða síðan í ofvæni eftir veisluhöldum og dýrum gjöfum. Ýmsar ástæður kunna að búa að baki slíkri ákvörðun hjá þeim sem vart geta talist trúaðir: gamlir siðir, vani, veraldleg gæði, neysluhyggja eða annar félagslegur þrýstingur til dæmis frá félögum.

Vegna sterkrar stöðu kirkjunnar í rás sögunnar og áhrif á menningarlíf almennt eru kirkjulegir siðir oft viðhafðir af öðrum ástæðum en trúarlegum. Efahyggjumenn og trúleysingjar gera sér einnig alloft glaðan dag á dögum kirkjulegra hátíða. Sumir ganga svo langt að játast guði í orði þar sem það á svo vel við stemmninguna en aðrir breyta svip hátíðarinnar og finna jafnvel eitthvað annað tilefni til að gera sér glaðan dag.⁶

En hvað á efahyggjumaðurinn að gera í efa sínum? Á hann yfirhöfuð eitthvað að gera? Skiptir það einhverju máli hvort við játumst kristindómnum eður ei? Hversvegna trúarleiðtogum er svo mikið í mun að boða fagnaðarerindið og fjölga í söfnuðum sínum er mér ekki að fullu skiljanlegt. Eru hinir trúuðu í einhverju betri manneskjur heldur en efahyggjumennirnir þegar kemur að siðferðilegu innræti og hversdagslegri breytni? Það verða ekki færðar sönnur á að hinir kristnu séu betri manneskjur, hvorki siðferðilega né á annan hátt en efahyggjumenn og trúleysingjar. Þó að trúmenn boði kristilegt siðgæði og kærleika er ekki þar með sagt að bein tengsl séu á milli trúarsannfæringar og hins góða manns á sambærilegan hátt og það eru bein tengsl á milli sársauka og ákveðinnar hegðunar sem í kjölfarið fylgir. Þó ég tryði sannarlega á guð er ekki þar með sagt að breytni mín væri ávallt til fyrirmyndar. Ekki verður séð að trúin skipti máli þegar meta skal siðgæði daglegrar breytni. Boðun kristilegs fagnaðarerindis er ekki sjálfkrafa trygging fyrir bættu siðgæði í samfélagi okkar frekar en kennsla í siðfræði geri nemendur nauðsynlega siðvitra.

En hvað með okkar persónulegu líðan og huggun í harmi? Líður þeim betur sem meðtekið hefur trúarsannfæringuna?

Hvarvetna og án nokkurs fyrirvara getur hið fjarstæðukennda í lífinu mætt manni, eins og Albert Camus komst að orði.⁷ Áföll og persónulegir erfiðleikar hafa alla tíð fylgt manninum og munu svo gera áfram hvað sem líður velmegun, tækniþróun og vísindum. Maðurinn verður einfaldlega alltaf maður. Hluti af kvöl mannsins hefur verið nefnt frumspekilegt hjálparleysi. William Desmond lýsir frumspekilegu hjálparleysi vel í einni af bókum sínum, en það heltók hann skyndilega þegar hann las frétt í dagblaði dag nokkurn. Fréttin var um gróft og miskunnarlaust ofbeldi föður á þriggja ára syni sínum nokkrum vikum fyrir jól. Barninu var mjög illa misþyrmt og það látið bíða dauða síns í nokkurn tíma. „Það eina sem ég gat gert við lestur þessarar fréttar var að láta höfuð mitt falla fram á borðið“, segir Desmond um viðbrögð sín.⁸

Fjölmörg dæmi mætti nefna sem kalla fram viðbrögð sem þessi. Viðbrögð þar sem manni fallast hendur. Hvað getur maður gert? Mögulegt er að leita til fagaðila svo sem sálfræðinga og félagsfræðinga sem leitast við að skýra og skilja ástæður þess sem gerst hefur. Vissulega fær maður skýringar af einhverju tagi. Sá sem verknaðinn framdi kann að hafa átt einstaklega erfiða æsku þar sem svo miklu harðræði var beitt, geðræn vandamál kunna að vera skýring og svona mætti áfram telja.

Verknaðurinn og illskan sem hann sýnir verða án efa skiljanlegri eftir skýringar fræðimannanna. En þrátt fyrir skýringar ættum við ekki að neita „frumspekilegu hjálparleysi“ okkar eins og Desmond kemst að orði. Frumspekilegt hjálparleysi felst í því að þrátt fyrir faglegar skýringar þá hjálpa þær ekki við að bæta líðan mína og til þess að ég sættist við orðinn hlut. Frammi fyrir frumspekilegu hjálparleysi verða skýringar fagmannanna í raun óútskýranlegar og sú sátt sem reynt er að koma á verður í raun óásættanleg. Það eina sem sagt verður um þá atburði sem valda frumspekilegu hjálparleysi er: „Þetta gerist.“ Það er ekki að undra að á slíkum stundum sé guð og trúin kölluð til sögunnar sem leið hjálpræðis. Maður er ráðþrota í harmi og hefur engan til þess að leita til sem eitthvað getur gert til þess að sefa þetta frumspekilega hjálparleysi. Hvar finnst huggun í þessum heimi?

Sigmund Freud taldi að í hjálparleysi okkar og angist upplifðum við á sambærilegan hátt og öryggislaust barn.⁹ Barnið þarfnast verndar og öryggis og sama á við um þá fullorðnu. Hvar er hinn verndandi faðir sem veitir öryggi í hörðum og miskunnarlausum heimi? Að mati Freuds er það til þess að þola hjálparleysið og óöryggið sem ýmsar hugmyndir hafa kviknað og þar á meðal hugmyndin um algóðan guð sem vakir yfir okkur. Trúin felur í sér von í miskunnarlausum heimi. Treysta ber á guð og mátt hans. Hann mun taka við okkur og þjáningum okkar. Að þessu lífi loknu mun hann einnig taka við okkur og allt mun fara vel. Ljónin og lömbin leika saman og feðgar fallast í faðma. En samt skil ég þetta ekki, „efinn hverfur mér aldrei úr huga“ eins og Ljovin sagði. Og hvað getur maður gert að því? Það er svo margt skrítið í heiminum sem að öllum líkindum er guðlaus.

« Til baka