Eftirformáli höfundar að Ástarspekt, greinum um heimspeki sem gefin var út árið 2003

Eftirmáli að Ástarspekt1

eftir Stefán Snævarr

Ég kalla þennan greinarstúf „eftirformála að greinarsafni mínu, Ástarspekt.“ Ástæðurnar eru þrjár. Í fyrsta lagi er hann skrifaður eftir að bókin kom út en hefur samt yfirbragð formála. Í öðru lagi mun ég tæpa á endurskoðun sumra staðhæfinga sem finna má í kverinu. Slík endurskoðun ber keim af eftirmála. Í þriðja lagi mun ég leitast við skýra þær glefsur úr ritinu sem birtist hér á Heimspekivefnum. Það er formálakennt. Sama gildir um eftirfarandi staðhæfingar: „Ástarspekt“ er gömul þýðing á „fílósófía“ sem sumir vilja kalla „viskuvináttu“. Svo er það mál lesenda hvort kver mitt sé skrifað í anda þeirrar vináttu, nú eða ástríkrar spektar.

Sókrates var alltént viskuvinur og sama gildir um lærisvein hans, Platon. Whitehead sagði sem frægt er orðið að vestræn heimspeki væri samansafn af neðanmálsgreinum við ritverk Platons. Sjálfsagt má finna slíkar neðanmálsgreinar íÁstarspektinnt. Alla vega er þar að finna neðanmálsgreinar við staðhæfingar gríska snillingsins um þríeint eðli hins sanna, góða og fagra. Bókin skiptist nefnilega þrjá meginbálka, einn um hið sanna, annan um hið góða og þann þriðja um hið fagra.

Þrátt fyrir þessa skiptingu má finna nokkra rauða þræði í kverinu. Fyrsta þráðinn nota ég til að spinna líkklæði handa vísinda- og efnahagshyggju. Ég andæfi bernskum hugmyndum um að hvaðeina sé mælanlegt með vísindalegum hætti og að asklokið sé sjálfur himininn. Vísinda- og efnahagshyggjustefnur eins og marxismi og frjálshyggja fá á baukinn, líklæðin ættu að nýtast þeim.

Þráður númer tvö er skyldur þræði Ariödnu sem Þeseifur notaði til að rata út úr völundarhúsinu. Ég nota minn til að rata út úr völundarhúsi þeirra sem halda að annað hvort sé veröldin skáldskapur eða skáldskapur hrein blekking. En þegar maður sleppur út úr þessu völundarhúsi sér maður að skáldheimar og raunheimar eru ekki klárlega aðskildir. Hið skáldlega er raunverulegt, hið raunverulega er skáldlegt. Skynsemin er skáldleg og skáldskapurinn skynsamlegur. Því er engin furða þótt ég skrifi stundum með skáldlegum hætti í bókakorni mínu.

Þriðja þráðinn nota ég til að prjóna íslenska lopapeysu. Ég ver nefnilega hægfara, gætna þjóðernishyggju sem ég kalla „gagnrýna þjóðernisstefnu“. Það fylgir sögunni að andþjóðernisstefna er boðuð með barnalegu ofstæki á ísaköldu landi. Fylgjendur hennar eru jafn sannfærðir um vonsku þjóðernisstefnu og Hriflu-Jónas var um ágæti hennar. Kalla ég þá „hriflunga á hvolfi“ en nóta bene ekki í bókinni heldur í þessum eftirformála.

Nú er kominn tími til að skrifa eftirmála: Í bókinni lýsi ég mig „pólitískan efahyggjumann“ og reyni að efla slíka efahyggju rökum. Ég nefni Bob Dylan sem samherja en hefði getað nefnt síð-Laxness. Á síðari árum sínum tók Laxness Taó fram yfir Maó og hafnaði öllum pólitískum kreddum. Gott hjá gamla manninum.

Ég hefði líka getað nefnt síð-speki Roberts Nozick. Fáir vita að Nozick gafst að miklu leyti upp á frjálshyggjunni þótt hann væri reyndar tvístígandi. Norski menntamaðurinn Dag Herbjørnsrud heldur því að síð-Nozick hafi verið á móti öllum pólitískum „ismum“. Er það ekki í samræmi við efahyggju um stjórnmál?

Í greininni „Hegel og hégiljan“ nefndi ég að Hegel hafi talið rétt til að gera lágmarkskröfu til menntunar þingmanna. Ég snupraði hann fyrir að vilja gera hlut menntamanna of mikinn í samfélaginu. En ég hefði getað nefnt að hetja borgaralegra menntamanna, John Stuart Mill, var á líku róli. Hann vildi láta hygla menntuðum frambjóðendum. Önnur hetja hægrimenntamanna á Íslandi, Spinoza, mun hafa fyrirlitið alþýðuna. Það gerðu ekki samtímamenn hans, hinir róttæku „levellers“ og „diggers“ í Englandi. Því er ekki hægt að afsaka hroka Spinoza með tilvísun til tíðaranda. Við má bæta að þriðja hetja hægraliðsins, John Locke, hefur verið ásakaður fyrir yfirstéttahyggju. Um þennan meinta elítisma frjálslyndra hugsuða mætti skrifa. En það verður að bíða betri tíma.

Mér finnst stjórnspekin (og náttúrulega listspekin) miklu skemmtilegri en hin teprulega siðfræði. Eins og kerlingin sagði „ekki er gaman að guðspjöllunum því enginn er í þeim bardaginn“. Siðfræðin er ofurfriðsöm, meira fjör er í stjórnspekinni, rétt eins og Gamla testamentinu. En þótt mér leiðist siðfræði þá ræði ég gjarnan um siðferðilega þýðingu fagurbókmennta. Það má sjá í greininni „Ljóðið sem ljósmóðir“. Því miður má finna í henni leiða hneigð til að telja siðferðið mikilvægara en hið estetíska. Í dag tel ég að siðferðið sé jafn háð fegurðinni og fegurðin er siðferðinu. Hið góða og hið fagra eru eitt svo ritaðar séu neðanmálsgreinar við Platon (þetta er reyndar úr meginmáli Platons).

Nú er kominn tími til að setja sig aftur í formálastellingar, kynna stuttlega þær glefsur úr bókinni sem hér birtast. Fyrsta glefsa er upphafskafli fyrstu greinar bókarinnar. Sú ber heitið „Pælt í pælingum. Stefnulaus yfirlýsing um heimspeki“. Í henni velti ég vöngum yfir eðli heimspekinnar. Svarið er að hún sé ekki síst pæling í pælingunni, það að pæla í því hvort vit sé í pælingum okkar um hugsun, sannleika, siðferði, listir o.s.frv. En heimspekin hefur ýmsar aðrar víddir. Hún þarf ekki að einskorða sig við að kanna eðli pælinga, hún getur líka boðað breyttar pælingar eða betra líferni. Góðu heilli.

Næsta glefsa er upphaf „Ætti hagfræði að vera til?“, þörf grein í landi þar sem hagfræði er dýrkuð. Ég rek kenningar manna sem telja hagfræði lítil vísindi. Kenningar hennar séu nefnilega annað hvort óprófanlegar eða sjálfsögð sannindi/ósannindi. Það er heilmikið til í þessu. Þess utan er örugglega satt að frjálshyggjumenn og hnattvæðingarsinnar þjást af ofurtrú á sértækar hagfræðikenningar sem vart snerta jörðina. Því er enginn furða þótt ég noti restina af greininni til að snupra markaðsdýrkendur og glópa glóbaliseringarinnar.

Þriðja og síðasta glefsa er úr ritgerð sem ég kalla „Maður, siðferði, samfélag“. Ég velti einstaklingshugtakinu fyrir mér og spyr hvort einstaklingurinn sé yfirleitt til og hvort hann geti verið til án samfélags. Svar mitt við fyrstu spurningunni er „sennilega“. Svarið við þeirra síðari er „tæplega“. Eins og glöggan lesenda grunar fær frjálshyggjan líka á baukinn í þessari grein. Frjálshyggjumenn trúa því að samfélög séu bara summan af einstaklingum. Samfélagið sé eiginlega ekki til. En það er rangt, held ég.

Hvað lesandi heldur er hans mál. Það er líka hans mál að taka afstöðu til þess sem hér birtist.