eftir Peter Kemp1
Franski heimspekingurinn Gaston Bachelard lést árið 1962, 78 ára að aldri. Meðal ákafra aðdáenda hans má finna vísindamenn, marxíska hugmyndafræðinga, bókmenntamenn og guðfræðinga, svo ekki sé minnst á þá, sem vilja segja skilið við samfélagið og „koma ímyndunaraflinu til valda“, eins og það er kallað. Því fer þó fjarri, að það sé eitt og hið sama, sem hinir ýmsu aðdáendur hans hrífast af. Þess vegna er heimspeki hans enn rökrædd og bækur um hann koma út hver á fætur annarri.
Og hvað er það þá, sem gerir þessa heimspeki svo heillandi? Ef við spyrjum hver aðalhugsun heimspekingsins sé, eða hvað hann „í raun og veru“ eigi við, getum við ekki verið viss um að finna svar. Hann hélt fram ekki einungis einni heimspekikenningu, heldur að minnsta kosti tveimur og jafnvel fleirum. Annars vegar fjallaði hann um vísindin, en hins vegar um skáldskap og dagdrauma. Það sem mesta furðu vekur er þó það, að á síðustu árum sínum hneigðist hann að því, er hann í fyrstu hafði gagnrýnt.
Þannig réðst hann, í fyrstu bókum sínum, harðlega á bæði skáldlegar og frumstæðar hugmyndir. Þær voru að hans mati óvísindalegar, þar sem hin vísindalega hugsun hafði einmitt þróast í baráttunni gagn hreinum draumórakenndu hugmyndum, þ.e.a.s. í gagnrýni á hinni frumstæðu reynslu. Í bókinni La psychanalyse du feu (Sálgreining eldsins, 1938) skrifaði hann um þær skáldlegu hugmyndir, sem venjulega eru tengdar eldinum, til þess að vekja athygli á ákveðnu samsafni rangra og heimskulegra hugmynda, sem vísindaleg hugsun nútímans átti að geta útrýmt. En það kom í ljós að það var hættulegur leikur að fást við skáldskap og táknmál. Þegar í bók sinni L´eau et les rêves (Vatnið og draumarnir) sem kom út árið 1942, varð hann að viðurkenna, að honum hafði ekki tekist að leysa upp táknmál vatnsins eins rækilega og hann taldi, að sér hefði tekist með táknmál eldsins. Ljóðræna vatnsins angraði hann ennþá. Og á síðustu 20 árum ævi sinnar varð hann æ heillaðri af draumsýnum skáldskaparins.
Reyndar breytti hann alls ekki skoðunum sínum á vísindunum, en að lokum, eins og hann sagði sjálfur, skrifaði hann ekki aðeins með góðri samvisku um vísindi, heldur einnig um skáldskap. Síðasta bók hans La flamme d´une chandelle(Kertalog, 1961) ber vitni um breytinguna í hugsun hans: Ljóðræna vatnsins er nú ekki lengur hreinn hégómi, heldur djúp viska.
Hér er ekki ætlunin að gera grein fyrir meginþætti heimspeki Bachelards. Sá þáttur er ekki til. Aftur á móti væri hægt að lýsa mismunandi stigum í hugsun hans og sá háttur yrði efalaust bestur, en alltof umfangsmikill. Við verðum því að láta okkur nægja að athuga tvo þætti: hinn fyrri um vísindakenninguna og þann seinni um skáldskapinn.
Bókin La philosophie du non (Heimspeki neitunarinnar, 1940) er ef til vill mikilvægust þeirra mörgu bóka sem Bachelard skrifaði um það, sem hann kallaði hinn nýja vísindalega anda eða hina vísindalegu menningu. Þar gagnrýnir hann hinn algenga og gagnkvæma misskilning vísindamanna og heimspekinga. Vísindamaðurinn álítur gjarnan, að hin sanna heimspeki geti aðeis verið yfirlit yfir þær niðurstöður, sem vísindin hafa komist að; hann gerir sér ekki ljóst, að það er samhengið og einkenni vísindalegrar hugsunar sem slíkrar, sem er hið heimspekilega vandamál. Á hinn bóginn telur heimspekingurinn oft, að raunveruleg vísindi hvíli á ofur einföldum grundvallarlögmálum, sem hægt sé að skilja með fáeinum dæmum; hann uppgötvar ekki, að hann er á eftir tímanum, því að vísindin í dag eru ekki lengur í því fólgin að vísindamaðurinn sanni ákveðin fyrirframgefin lögmál, eins og margir töldu á tímum hinna sígildu vísinda; nú breyta menn lögmálunum sjálfum í samræmi við niðurstöður tilrauna og þær ályktanir, sem af þeim eru dregnar.
Ef vísindin væru aðeins staðfesting á eilífum skynsemislögmálum, þá væri nóg fyrir heimspekinginn að spyrja um niðurstöður vísindamannsins og einkenni þeirra. En vísindi nútímans verða ekki skilin út frá niðurstöðum þeirra, heldur tilurð niðurstaðnanna. Og þess vegna segir Bachelard við vísindamanninn: Segið mér ekki hvað þér hugsið, þegar þér gangið út úr rannsóknarstofunni, heldur hvað þér voruð að hugsa er þér genguð þangað inn; segið mér um fálm yðar, óljósar hugmyndir, óstaðfestar sannfæringar og tilgátur. Já, segið mér frá mistökum yðar, misheppnuðum tilraunum og vonbrigðum.
Saga visindanna síðustu 300 árin er ágætt dæmi um það fálm sem nútíma vísindaleg hugsun hefur þróast af, og þess vegna lýsir Bachelard þessari þróun. Til að mynda nefnir hann þær breytingar, sem orðið hafa á hugtakinu massi: Í frumstæðri hugsun merkir massi einfaldlega eitthvað sem tekur rúm. En smásamam varð mönnum ljóst, að það sem hefur ákveðna stærð er ekki endilega það sem hefur mest gildi. Þá fór hugtakið massi að táknað auð: það sem menn eiga er virði einhvers massa. Newton varð fyrstur manna til að gera massann að vísindalegu hugtaki; hann notaði massa við skilgreiningu á hugtökunum kraftur og hraðaaukning.2 Massinn var því ekki lengur hlutur, heldur táknaði hann aflfræðilegan þátt. Í afstæðiskenningu Einsteins breytist massahugtakið enn á ný: hugmyndin um að eitthvað sé í algerri hvíld hefur enga merkingu lengur, né heldur hugmyndin um hinn óbreytanlega massa. En samkvæmt afstæðiskenningunni getur massi breyst í orku og öfugt, og er því á vissan hátt ekki aðgreinanlegur frá orku.3 Síðasti þáttur þessarar þróunar gerist í aflfræði Diracs. Hann talar bæði um jákvæðan og neikvæðan massa; en hugmyndin um neikvæðan massa var fráleit talin, ekki eingöngu samkvæmt sígildri eðlisfræði, heldur einnig frá sjónarhóli afstæðiskenningarinnar. Nú hefur skammtafræðin staðfest hugmyndir Diracs.4
Þessi þróun massahugtaksins er dæmi um það, að fram hefur farið endurnýjun eða leiðrétting fyrri reynslu. Hin beina athugun á náttúrunni hefur orðið undir fyrir skipulegri gagnrýni. Hugsunin hefur þannig þróast við mótsögn; við afneitun einfaldrar þekkingar. Hin beina ferska athugun var vissulega upphaf vísindalegrar hugsunar og gildi þessa upphafs hefur einmitt verið það, að hægt var að brjóta niður og benda á mótsagnir. Niðurstaðan er sú, að í dag er ekkert eftir af hinni fyrstu mynd. Hið stærðfræðilega form hefur komið í stað beinnar skoðunar, sem tæki til þekkingar.
Á því leikur enginn vafi, að þessi skilningur á þróun nútíma vísinda, sem Bachelard hefur mótað og sett fram, táknar endalok vísindakenningar Immanúels Kants. Í bók sinni Kritik der reinen Vernunft (Gagnrýni hreinnar skynsemi) frá árinu 1781, setti Kant fram grundvallarlögmál sem fyrirfram áttu að gilda um öll vísindi. Þessi lögmál voru leidd af þeirri rökfræði, sem Kant hafði haft frá Aristótelesi. En eins og Bachelard bendir á, þá gildir þessi rökfræði ekki fyrir skammtafræðina. Samkvæmt rökfræði Kants og Aristótelesar, hlýtur hlutur að vera það, sem hann er; hann getur ekki líka verið eitthvað annað; að auki hlýtur hann að vera eins undir öllum kringumstæðum; einnig hlýtur hann að vera á einhverjum ákveðnum stað; og að lokum getur hann ekki verið á tveimur stöðum samtímis. En ekkert af þessu gildir um rafeindina; hún er öreind og þó er hún einnig alda; undir vissum kringumstæðum er ekki hægt að segja að hún sé rafeind, heldur aðeins ótiltekin alda, og öfugt; þá er aðeins hægt að staðsetja hana sem öreind, en ekki sem öldu, og þar að auki virðist hún geta verið á fleiri en einum stað samtímis.
Með öðrum orðum; sá heimur, sem er viðfang vísindanna, er ekki lengur sá heimur sem maðurinn reynir. Hinn vísindalegi raunveruleiki er ekki lengur útfærsla einfaldra grundvallarlögmála, heldur verður hann sífellt flóknari, en það stafar af því að við verðum að ímynda okkur ákveðin ferli samtímis, þrátt fyrir að slíkt sé eiginlega óhugsandi. Og þetta merkir, eins og Bachelard leggur áherslu á, að þekking á hinum hlutlæga eðlisfræðilega veruleika er orðin algjörlega stærðfræðileg, því að aðeins með stærðfræðilegum reglum er hægt að sameina „það sem stríðir hvað móti öðru“ í okkar hugmyndaheimi.
Upprunalega var að vísu um einhverja hugmynd að ræða, en tilrauninr hafa neytt vísindin til að ganga í berhögg við ýmsar kenningar þekkingarfræðinnar; það hefur m.a. haft þær afleiðingar, að ekki er hægt að skilja atóm með því að ímynda sér eitthvað ákveðið, heldur aðeins með innsýn í þær deilur er leitt hafa til skilgreiningar atómsins í skammtafræðinni. Átómið er nú ekki lengur annað en heildarniðurstaða þeirrar gagnrýni, sem hugmyndin um það hefur orðið fyrir. Bachelard dregur af þessu þá ályktun, að nútíma vísindi fjalli ekki lengur um aðeins það sem er eða er fyrir hendi, heldur um það sem verður. Áhuginn á því sem er hefur vikið fyrir áhuganum á því sem verður, og á sama hátt hafa sundurgreiningin og lýsingin þokað fyrir tilraunum og stærðfræðilegum reglum.
Í einu af sínum síðustu ritum um vísindakenningar, sem út kom árið 1951 undir heitinu L´activité rationaliste de la physique contemporaine (sem e.t.v. mætti nefna Rökhyggja í nútíma eðlisfræði) heldur Bachelard áfram að hugleiða nútíma skammtafræði. Hann bendir á að rökræðan um öldur og eindir á rætur sínar að rekja allt til Huyghens og Newtons. Það sem er nýtt, er að þessi rökræða er orðin algjörlega stærðfræðileg. Hann varar menn einnig við þeirri trú, að náðst hafi einhver skilningur á nútíma vísindum, þó að sagt sé, að þau séu samslungin. Því að nú er ekki lengur talað um tvenns konar hugmyndir, sem bæti upp eða komi hver í staðinn fyrir aðra. Í nútíma rannsóknum eru þessar tvær hugmyndir ekki annað en tvær sértekningar (abstraktionir) til þess að lýsa sama eðlisfræðilega veruleikanum. Hins vegar er engin ástæða til efahyggju; menn hafa sagt í glettni: á mánudögum, miðvikudögum og föstudögum trúir vísindamaðurinn því að ljósið sé rafalda – á þriðjudögum, fimmtudögum og laugardögum trúir hann hins vegar því, að það sé öreindir. Og á sunnudögum hvílir hann sig og trúir hvorugu. Hér er þó ekki um það að ræða, að menn séu neyddir til að trúa á einhverjar ákveðnar hugmyndir um veruleikann. Heldur einfaldlega, að þeir finni þær reglur, sem hægt er að nota í raunveruleikanum.
Nútíma vísindi eru þannig sjálfstæð rökleg hugsmíð. Þau eru tækni en ekki skoðun. Þau eru tilbúið táknmál en ekki eðlilegt mál. Í annan stað útheimta þau sérhæfingu, því að sérhæfðar rannsóknir eru eina leiðin til að öðlast nákvæma sönnun og staðfestingu á hinum vísindalegu reglum. En þessi sérhæfing merkir þó ekki nauðsynlega, að maðurinn sé þræll tækninnar. Þvert á móti, segir Bachelard: sérhæfing vísindanna hefur aðeins verið möguleg vegna snilligáfu mannsins, þ.e.a.s. skynsemisstarfs hans, sem hefur lýst sér í því að afneita fyrri reynslu, jafnframt því sem nýjar hugmyndir hafa byggt upp hina vísindalegu þekkingu.
En þvílíkt stökk er frá þessari vísindakenningu til bókanna La poétique de l´espace(Skáldskapur víðáttunnar) frá 1957 og La poétique de la rêverie (Skáldskapur draumóranna, 1960), sem Bachelard skrifaði á síðustu árum ævi sinnar. Frá vísindaheimspeki án mynda, fer Bachelard yfir í heimspeki hinna hreinu mynda án vísinda. Hann heldur því fram, að það sé heimskulegt að ætla sér að skilja skáldlega mynd á kuldalegan og raunsæjan hátt; hana sé einungis hægt að skilja með aðdáun. Og þess vegna tilheyra athuganir á einkalífi höfundar, píslarsögu, persónuleika og öðru slíku, ekki skilningi á ljóði hans. Ljóðið er ekki tjáning á sögulegri þróun, heldur aðeins á því augnabliki, sem það verður til og á þeirri beinu athöfn, sem fram kemur við sköpun þess.
En hvað sem öðru líður, þá er það ekki skáldskapurinn sem svo mjög vekur áhuga Bachelards, heldur hinir skáldlegum draumórar. Þegar hann les skáldskap, er það einmitt vegna þess, að til eru ljóð, sem geta haft andrík áhrif á dagdraumana. En hann gerir skarpan greinarmun á dagdraumum og draumum næturinnar. Næturdraumarnir eru ekki okkar, segir hann. Við getum hvorki hrifist af þeim né glaðst yfir þeim, né fundið okkur sjálf í þeim. Aðeins í dagdraumunum staðfesti ég tilveru mína: ég veit þegar ég ranka við mér, að mig er að dreyma. En þegar sofandann dreymir, hverfur hann sjálfum sér inn í nafnleysið, og sálkönnuðir halda því fram með réttu, að það sé ekki sjálfið heldur dulvitundin, sem hrærist í draumi hins sofandi manns.
En hvers vegna eru dagdraumarnir svona þýðingarmiklir fyrir okkur? Þeir eru það, svarar Bachelard, vegna þess að þeir eru fyrst og fremst draumórar um bernskuna – rêveries vers l´enfance. Slíkir dagdraumar felast ekki einungis í því, að menn minnist ákveðinnar reynslu úr bernsku. Þeir lýsa sér í því, að menn flétta þessa reynslu inní veröld bernskunnar, þar sem maðurinn er einn með heiminum. Og hin miðlæga ljóðræna mynd bernskunnar er hið lygna vatn, hið kyrra sofandi vatn í tjörn og brunni. Þetta vatn er ímynd hamingju mannsins. En veröld bernskunnar getur einnig verið húsið eða sá staður, þar sem maður á í raun og veru heima; það er hamingjunnar hús. Bachelard segir þar að auki, að vera hamingjunnar og kyrrðarinnar felist í tilveru hins kvenlega, en tilvera hins karllega sé ímynd þeirrar veru sem krefst, áætlar og hefur áhyggjur. Í raunverulegri tilveru sinni er þó sérhver manneskja bæði kvenleg og karlleg. Samt er manneskjan neydd til að útiloka hið kvenlega, þegar hún vill verða vísindamaður, og hið karllega, þegar um skáldskap og drauma er að ræða. Tilvera hins karllega kemur eigi að síður fram í margvíslegri athöfn, en hin kvenlega tilvera hefur aðeins eina ástríðu, sem er sú að sækja innblástur í dagdrauma. Draumóramaðurinn getur því aldrei lesið nóg af ljóðum, dagdraumar krefjast bóka og aftur bóka. Bachelard segir á einum stað: „Skyldi Paradís þarna uppi ekki vera eitt geysistórt bókasafn?“
En hver er það sem talar í ljóðum og dreymir um bernskunnar heim? Er það skáldið eða veröldin? Skáldið veit, að það er ekki það sjálft, því að þegar það vill tala við heiminn, þá talar heimurinn við það. Skáldið er aðeins sá sem hlustar og endurtekur, og rödd þess verður eitt með rödd heimsins. Veröldin talar gegnum list skáldsins. Það er hinum ljóðrænu draumórum að þakka, að það finnst athöfn sem staðfestir tilveru mannsins og heimsins, þar sem maðurinn á heima. Það er skáldskapnum að þakka, að maðurinn útvíkkar tilveru sína og ber traust til heimsins og finnur frið í sjálfum sér. Og þökk sé hugmyndafluginu, því að sakir þess þekkir maðurinn dýpt tilverunnar.
Ef til vill er það ekki alveg út í hött að segja, að heimspeki Bachelards sé háleit tjáning á sundrungu mannsins. Aðra stundina er maðurinn tæknifræðingur eða verkamaður, en hina, draumóramaður og listunnandi. Og þessi tvö hlutverk eru algjörlega óskyld. Á síðustu æviárum sínum renndi Bachelard samt grun í, að ákveðin hugmynd um manninn gæti hjálpað okkur til að sigrast á þessari sundrungu. Honum varð ljóst, að hvort sem maðurinn stendur við vinnuborðið eða situr við það (tilveruborðið, eins og hann kallar það), þá er hann vera sem skapar og endurnýjar heiminn. Og stærsti hæfileiki mannsins er ekki skilningurinn og skynsemin, heldur hugmyndaflugið, sem skapar ný ljóð í dagdraumum og nýjar hugmyndir í vísindum. Rithöfundaferli sínum lýkur Bachelard með hinni litlu heillandi bók um kertalogið, sem endar með þessum orðum: „Maðurinn er logi“.
Þýðandi: Hallur Páll Jónsson
Tilvísanir
1. Höfundur þessarar greinar, Peter Kemp, er kennari í heimspeki við Kaupmannahafnarháskóla. Hann stundaði nám í guðfræði og heimspeki við danska háskóla, síðan í Þýskalandi og Frakklandi. Með ritgerðum, þýðingum, blaðagreinum og útgáfum hefur hann kynnt í Danmörku kenningar margra franska heimspekinga, en auk þess samið á frönsku doktorsritgerð sína um eðli mannlegrar þátttöku í heiminum (théorie de l’engagement). Eftirfarandi grein er þýðing á einu af sex sunnudagserindum, sem hann flutti í danska útvarpið um franska heimspekinga eftir 1940. Erindin birtust í bókinni Nye franske filosoffer, 1940-1970. Stjernebøgernes kulturbibliothek, J. Vintens Forlagsboghandel, Kaupmannahöfn, 1971. Önnur rit eftir Kemp eru: Det ulykkelige begær. Grundtanken i Jean-Paul Sartres filosofi, Gyldendal 1966. Bergson. Berlingske Filosofibibliotek, 1968. Sprogets dimensioner. Berlingske Leksikon Bibliotek, 1972. Ungdomsoprørets filosofi. Vintens 1972. Théorie de l’engagement I/II, Édition du Seuil, Paris/Vinten, 1973. Filosofiske portrætter. Stjernebøgernes kulturbibliothek, Vinten, 1973. Engagementets teori, et resumé, Vinten, 1973. – Páll Skúlason.
2. Lögmál Newtons er: F=ma; þar sem a er hraðaaukning og F er kraftur, sem venjulega má rekja til ákveðinna ytri áhrifa. Þessa jöfnu má taka sem skilgreiningu á tregðumassa; m lýsir tregðu hlutarins gagnvart ytri áhrifum. Í klassískri aflfræði er massi hlutar fasti (constans). Þýð.
3. í afstæðiskenningunni kemur fram að massinn er háður hraða ljóssins miðað við athugandann og stefnir á óendanlegt þegar hraðinn nálgast ljóshraðann. Og samkvæmt hinni frægu jöfnu Einsteins e=mc2, fæst orka með því að margfalda massann með tvíveldi ljóshraðans. Þar sem ljóshraðinn er mjög mikill (300 000 km/sek.) þarf mjög litla massabreytingu skv. Jöfnunni til að mikil orka myndist. Þýð.
4. Hér mun átt við kenningu Diracs um andeind (antiparticle) rafeindar, sem nefnd hefur verið jáeind (positron). Þýð.
Bakvísun: Heimspekivefurinn » Blog Archive » Eldri greinar komnar í gagnið