Færslusöfn

A B D E F G H Í J K L M N O P R S T U V W Þ
Ná Ni No Ný

Náttúran sem siðfræðilegt viðfangsefni

eftir Þorvarð Árnason

Siðfræði er með allra elstu fræðigreinum. Tilurð hennar má rekja aftur til Aristótelesar sem uppi var u.þ.b. 500 árum fyrir fæðingu Krists. Samkvæmt nútímaskilningi er algengast að skilgreina siðfræði (ethics, moral philosophy) sem þá fræðigrein sem hefur siðferðið (morality) að rannsóknarefni, þ.e hvernig fyrirbæri eins og ábyrgð og skyldur, dygðir og lestir, siðaboð og –bönn, svo og siðgæði (siðferðileg verðmæti) eins og réttlæti, jöfnuður, umhyggja, vinátta og frelsi raungerast í samfélaginu.1 Óþarfi ætti að vera að taka fram þótt ofangreind fyrirbæri séu e.t.v. ekki mjög áþreifanleg, þá er tilvist þeirra engu að síður staðreynd og mikilvægi þeirra augljóst, ekki síst kannski þeim sem búa við skort á umræddum gæðum – þurfa að lifa í skugga óréttlætis, ójöfnuðar, ófrelsis eða ofbeldis. Auk lýsandi (descriptive) hliðar (að lýsa siðferðinu og skýra það) hefur siðfræðin líka boðandi (normative) hlið – siðfræðingar leitast jafnan við að setja fram hugmyndir eða kenningar um það hvernig hægt sé að bæta siðferðið. Segja má að þetta liggi í hlutarins eðli: Sá (eða sú) sem rannsakar fyrirbæri á boð við réttlæti og jöfnuð – eða andstæður þeirra – getur ekki með góðu móti látið sér lýsingarnar einar nægja; alvarlegir brestir sem slíkur einstaklingur kemur auga á hljóta að kalla á einhverjar mótaðgerðir.

En hvað hefur siðfræðin með náttúruna að gera – telst náttúran á einhvern hátt til siðfræðilegra viðfangsefna? Hafa hugtök eins og virðing, ábyrgð, réttlæti og umhyggja einhverja merkingu þegar náttúran á í hlut? Vafalaust munu einhverjir hneigjast til að svara þessu strax neitandi – náttúran og siðfræðin eigi alls enga samleið, siðferðið sé alfarið mannlegt fyrirbæri, bundið við siðvitund einstakra manna og birtingarmyndir hennar í mannlegum samskiptum og samfélagi. Náttúran er án allrar siðferðisvitundar og við hana er ekki hægt að stunda eiginleg samskipti; hún þekkist engar skuldbindingar né þiggur, heyrir hvorki né svarar, skeytir ekkert um rétt eða rangt, gott eða illt, fagurt eða ljótt. Náttúran liggur líka – nánast samkvæmt orðanna hljóðan – alfarið utan hins mannlega samfélags þar sem meginvettvang siðferðisins er að finna: Náttúran er það sem menningin og mannlífið er ekki – og öfugt. Samkvæmt þessum svörum er náttúran einfaldlega handan (eða neðan) við alla siðfræðilega rökræðu – hún getur sjálf ekki verið eiginlegt viðfang siðferðilegrar íhugunar – siðferðið (og þar með siðfræðin, fræðigreinin sem rannsakar siðferðið) snýst eingöngu um manneskjur.

Í ofangreindu svari er óneitanlega viss sannleikskjarni sem erfitt er að horfa framhjá – það að maðurinn búi yfir siðvitund (siðferðilegri dómgreind), einn allra lífvera sem fyrirfinnast á jörðunni. Náttúran er siðlaus (amoral) – hún er algjörlega laus við alla siði, slæma jafnt sem góða – og því geta „samskipti“ manna við hana aldrei verið með sama hætti og ef tvær siðferðisverur (þ.e. manneskjur) ættu í hlut. Siðvitundin er sá eiginleiki sem fyrst og fremst gerir mannveruna sérstaka og merkilega – hún gerir sérhverja manneskju einstaka í sinni röð og óendanlega verðmæta, vegna þess að hvert okkar getur hugsað um og metið eigin breytni (og annarra) og hefur jafnframt alla burði til að breyta samkvæmt bestu vitund. Þetta má líka orða á þá veru að hver manneskja búi yfir eigingildi – hafi markmið og gildi í sjálfri sér – vegna þess að hún býr yfir vitund, skynsemi og vilja og getur sjálf tekið allar ákvarðanir sem máli skipta í siðferðilegum efnum. Af ofangreindu leiðir að það má ekki að umgangast manneskju sem tæki eða hlut, heldur verður að koma fram við hana af virðingu og tillitssemi.

Ekki ætti að þurfa að fjölyrða mikið um það að sú hugsun sem rakin var hér að ofan um eigingildi manneskjunnar er einmitt kjarni húmanismans og hornsteinn kenninga um algild mannréttindi – réttindi sem eru óháð kyni, aldri, litarhætti, þjóðerni, trúarskoðunum eða öðru sem greinir mennina að. Það að vera maður (þ.e. kona eða karl) jafngildir kröfu um að fá að njóta slíkra réttinda, af sama toga og í sama mæli og allir aðrir menn. Þessi hugsun kemur m.a. skýrt fram í umhverfismálum – fyrsta grundvallarregla Ríó-yfirlýsingarinnar hljóðar t.d. þannig: „Sú viðleitni að koma á sjálfbærri þróun varðar sjálft mannkynið. Því ber réttur til að lifa heilbrigðu og auðgandi lífi í sátt við náttúruna“ (Umhverfisráðuneytið 1992).2Samkvæmt því sem hér að ofan hefur verið rakið er það því siðvitundin sem í senn greinir manninn frá náttúrunni og gerir hann sérstakan og virðingarverðan. Á þessari „tvíþættu“ sérstöðu mannsins eru síðan reistar kröfur um algild réttindi honum til handa, m.a. til að lifa „heilbrigðu og auðgandi lífi“ – en þó „í sátt við náttúruna“.

En verður nokkurn tímann hægt að sætta þetta tvennt – mannveru sem hefur eða telur sig hafa algjöra sérstöðu og klýfur sig þar með frá náttúrunni, og svo allt hitt sem eftir stendur, öll fyrirbæri sem eru náttúrunnar en ekki mannsins? Hverskonar „sátt“ er hægt að bjóða náttúrunni sem kærir sig ekki hætishót um manninn heldur æðir áfram á valdi blindra, stjórnlausra krafta? Eða m.ö.o. verðum við ekki alltaf að fórna öðru hvoru – manninum eða náttúrunni? Ef slíkt val er óumflýjanlegt, þá förum við varla að fórna manninum, er það? Slíkt virðist stríða gegn allri viðleitni til að standa vörð um virðingu og réttindi manneskjunnar, hluti sem byggja jú á því að hver mannvera sé einstök og dýrmæt.

Ein leið til að bregðast við ofangreindri klemmu er að afneita henni – segja að málið liggi algerlega ljóst fyrir, menn þurfi ekki að velkjast í neinum vafa, engjast í neinni klemmu: náttúran tilheyri ekki ríki siðferðisins og geti því ekki krafist siðferðilegrar yfirvegunar af hálfu mannsins, slíkt sé algjör rökleysa: Maðurinn hafi eingöngu skyldur við aðra menn. Þeir sem vildu „bæta um betur“ gætu í framhaldinu sagt að vandamálin sem menn glíma við varðandi náttúruna séu miklu fremur úrlausnarefni verkfræðinga eða viðskiptafræðinga en siðfræðinga – vandamálin eru fyrst og fremst tæknilegs eða praktísks eðlis og allar vænlegar lausnir því sama marki brenndar – siðferðileg yfirvegun þurfi hvergi að koma hér nærri, enda er hennar ekki þörf. Af ofangreindu leiðir einnig að umhverfisvandamál – ef þau eru þá á annað borð til – koma náttúrunni sjálfri ekkert við, sá vandi sem við er að etja steðjar eingöngu að mönnum.

Þótt vissulega sé hægt að færa rök fyrir svo afgerandi fullyrðingum hljóma niðurstöður þeirra býsna einkennilega – a.m.k. í mínum eyrum – ekki síst í ljósi þess hve náttúran á víða og á mörgum, ólíkum vígsstöðvum undir högg að sækja af völdum mannsins. Náttúran, sem til skamms tíma var margfaldur ofjarl mannsins, er nú mikið til umsetin af honum – náttúrleg svæði og vistkerfi hverfa eitt af öðru undir ræktun eða framkvæmdir, lífverur deyja út með ógnvænlegum hraða, ónáttúrlegum og mengandi efnasamböndum er dreift um gjörvallt lífhvolfið, jafnvel gangverki jarðar sem heild er breytt eða spillt vegna loftlagshlýnunar og þynningar ósónlagsins. Það virðist blasa við að mannkynið hefur verið og er á hraðri leið með að valda víðfeðmri eyðileggingu á náttúrunni – lífverum hennar, fyrirbærum og ferlum – og sú staðreynd hlýtur að lágmarki að kalla á það að gerendurnir staldri sem snöggvast við og spyrji: Fær það virkilega staðist að slík breytni sé á engan hátt röng – er eyðilegging af þessum toga ekki ósiðleg í neinum skilningi – megum við gera hvað sem okkur sýnist við náttúruna?!

Hliðstæðar efasemdir um „náttúruleysi“ siðfræðinnar má einnig leiða fram með því að huga að jákvæðari þáttum í samskiptum manns og náttúru. Maðurinn er náttúrleg vera, því verður varla neitað – hann er fæddur af náttúrunni, hefur lífskraft sinn frá henni og er henni háður um flestar lífsnauðsynjar sinar. Maðurinn er jafnframt aðeins lítill hluti náttúrunnar – ein þeirra hundruð milljóna lífverutegunda sem komið hafa fram á jörðu, eitt fyrirbæri af óteljandi mörgum (lifandi og lífvana) sem náttúran hefur skapað. Náttúran er upphaflegur, sjálfstæður veruleiki sem umlykur okkur mennina og myndar grunn að tilveru okkar, bæði í efnislegum og andlegum skilningi, en lýtur í engu löngunum okkar eða hugmyndum – náttúran fer sínu fram án nokkurs tillits til þess sem maðurinn kann að vilja. Og því fer víðsfjarri að maðurinn hafi náð nokkurri stjórn á kröftum hennar til sköpunar eða eyðileggingar. Af ofansögðu vakna því spurningar eins og þessar: Ber okkur ekki að taka tillit til þeirra krafta sem gáfu okkur líf og leyfa okkur að viðhalda því – eiga aðrar náttúrlegar verur og fyrirbæri sér ekki einhvern tilverurétt – berum við mennirnir í raun og veru enga ábyrgð á þeirri eyðileggingu sem athafnir okkar valda úti í náttúrunni?!

Ef við getum fallist á það að ljá efasemdum sem þessum eyra, þá opnast þar með líka sá möguleiki að veita náttúrunni „beina hlutdeild“ í siðfræðilegri umræðu. Á hvaða forsendum sú hlutdeild væri veitt eða upp að hvaða marki er þó engan veginn ljóst, enda um það mjög skiptar skoðanir eins og nánar verður greint frá hér á eftir.

Náttúrusiðfræðin (environmental ethics) er tiltölulega ung fræðigrein sem fyrst tók verulega að kveða að fyrir u.þ.b. þremur áratugum.3 Eftir á að hyggja er það vissulega umhugsunarvert að fram til þess tíma þótti siðfræðingum almennt ekki ástæða til að beina sjónum sínum að náttúrunni – viðfangsefni þeirra snerust nánast alfarið um samskipti manna á meðal, helstu undantekningarnar vörðuðu álitamál um mannúðlega meðferð á dýrum. Þótt tíminn frá tilurð náttúrusiðfræðinnar sé ekki langur er óhætt að segja að hún hafi sprungið út af miklum krafti – svo miklum raunar að það er talsvert mál að henda reiður á öllum þeim ólíku kenningum og sjónarmiðum sem sprottið hafa fram. Til einföldunar má þó skipta náttúrusiðfræðingum í þrjár meginfylkingar m.t.t. þess hvort þeir aðhyllist mannhverfa, lífhverfa eða visthverfa afstöðu til náttúrunnar.4

Þeir sem taka mannhverfa (anthropocentric) afstöðu til náttúrunnar setja, eins og nafnið bendir til, manninn í öndvegi sinna kenninga. Hugmyndir þeirra um umhverfis- og náttúruvernd hverfast um manninn – maðurinn er í miðju slíkra kenninga, bæði sérstaða hans í heiminum en þó kannski umfram allt nauðsyn þess að tryggja öryggi hans, heilsu og velferð. Í hnotskurn líta flestir mannhverfir umhverfisverndarsinnar svo á að velferð manns og náttúru sé samantvinnuð; maðurinn lifi á náttúrunnar gæðum og þau gæði verði að varðveita, annars sé tilveru mannkyns stefnt í voða. Hina mannhverfu greinir þó innbyrðis talsvert á um það hvort – og þá hversu langt – hægt er að hleypa náttúrunni inn í ríki siðferðisins. Hinir „sterk-mannhverfu“ hneigjast almennt að því að náttúran sem slík komi siðfræðinni ekkert við, það eina sem máli skiptir séu þau áhrif sem tilteknar framkvæmdir eða athafnir hafi á menn, góð eða slæm eftir atvikum. Í sinni sterkustu mynd þýðir þetta að öllum siðferðislegum hömmlum er aflétt í umgengni manna við náttúruna – menn geta gert hvað sem er úti í náttúrunni, svo framarlega sem þeir skaði ekki með því aðra menn. Rökin eru þá þau sem ég rakti hér á undan – náttúran hefur ekki siðferðisvitund og verðskuldar því enga virðingu af hálfu okkar mannanna. Hún býr aukinheldur hvorki yfir vitund né vilja og getur því ekki sjálf orðið fyrir neinum „skaða“ sem merkingarbær getur talist (sjá t.d. Þorstein Hilmarsson 1994).

Afstaða hinna „veik-mannhverfu“ er ekki svona afdráttarlaus; þeir benda á að slæm umgengni við náttúruna, jafnvel þótt hún skaði engan mann, sé eins og hver annar slóðaskapur eða niðurrifsháttur – náttúran sé merkilegt fyrirbæri og það að skemma hana að óþörfu eða eingöngu til að svala skammtímalöngunum örfárra manna sé engan veginn réttlætanlegt. Menn komist ekki hjá því að setja sér einhverjar hömlur í umgengi sinni við náttúruna. Slíkar hömlur geti t.d. átt sér fyrirmynd í því hvernig menn umgangast ýmis manngerð fyrirbæri eins og listaverk og önnur menningarverðmæti. Hinir veik-mannhverfu gætu líka bent á að náttúran búi yfir margvíslegum verðmætum og notum sem okkur eru enn ekki kunn – það sé því varasamt að eyðileggja lífverur hennar og fyrirbæri nema brýn lífsþörf liggi við. Af svipuðum meiði væru röksemdir þess efnis að þekking okkar á gangverki náttúrunnar væri það ófullkomin að við gætum ekki séð fyrir allar afleiðingar þess að breyta henni – slíkar ófyrirséðar afleiðingar eyðileggingarinnar gætu hæglega komið manninum í koll síðar.5

Í hnotskurn má segja að hin veikmannhverfa afstaða til náttúrunnar felist í þeirri skoðun að hagur manns og náttúru sé svo samofinn að allar meiriháttar breytingar á gangverki náttúrunnar muni fyrr eða síðar koma manninum sjálfum í koll. Það sé því manninum fyrir bestu að varðveita náttúrlega ferla og fjölbreytileika í því sem næst upprunalegu ástandi því þannig geti mannkynið best tryggt sína eigin afkomu þegar til lengri tíma er litið. Forgangsröðunin er samt sem áður skýr – þótt hinum veik-mannhverfu standi alls ekki á sama um velferð náttúrunnar sem slíkrar, þá er það samt velferð manna sem höfuðmáli skiptir; náttúran er í öðru sæti, hún nýtur góðs af viðleitni manna til að tryggja eigin tilveru. Náttúran hefur sjálf enga siðferðisstöðu.

Gegn hinni mannhverfu hugsun rísa náttúruhverfu (non-anthropocentric) fylkingarnar tvær; þ.e. þeir sem aðhyllast lífhverfa (biocentric) eða visthverfa (ecocentric) afstöðu til náttúrunnar. Það sem sameinar þessar tvær ólíku fylkingar er einkum andstaða við hugmyndina um algjöra sérstöðu mannsins í heiminum, ásamt andstöðu við hina mannhverfu sýn á náttúruna sem af henni leiðir. Hinir náttúruhverfu telja þessa mannhverfu sýn sem ríkt hefur á Vesturlöndum a.m.k. frá tímum iðnbyltingarinnar vera undirrót allra helstu umhverfisvandamála samtímans, hvort sem slík vandamál snúa að vítaverðri meðferð á dýrum og öðrum lífverum (meginviðfangsefni hinna lífhverfu) eða að tegundaútdauða og eyðileggingu vistkerfa (viðfangsefni hinna visthverfu). Með töluverðri einföldun má segja að náttúruhverfar hugmyndir byggist á harðri gagnrýni á þá sýn sem klýfur manninn frá náttúrunni og setur hann því næst í drottnunarstöðu gagnvart henni – í hásæti þar sem maðurinn er yfir náttúruna hafinn og telur sig mega ráðskast með hana að vild. Afleiðingarnar gefur að líta allsstaðar í kringum okkur í formi ótal vandamála sem óbeisluð drottnunargirnin hefur skapað. Eina leiðin út úr þessum vanda er að snúa algjörlega við blaðinu – hætta að líta á umhverfis- og náttúruvernd út frá hagsmunum eða löngunum mannsins og reyna í staðinn að hugsa um hana fyrst og fremst út frá velferð náttúrunnar og/eða þeirra lífvera sem í henni búa.

Þrátt fyrir ofangreind samkenni lífhverfu og visthverfu fylkinganna er fjölmargt – og jafnvel miklu fleira – sem skilur þær að. Hvor fylking um sig er raunar mjög fjölbreytt að „innri gerð“ – þar finnast fjölmargir, ólíkir armar eða flokkar sem ekki eru endilega sammála um þau atriði sem mestu máli skipta í þeirri viðleitni að færa samskipti manns og náttúru til betri vegar.

Hinir lífhverfu leggja megináherslu á velferð einstakra dýra eða jafnvel alls sem lífsanda dregur. Þeir benda á það að allt tal um „sérstöðu“ mannsins leiði menn á siðferðilegar villigötur. Maðurinn búi sem tegund vissulega yfir ýmsum sérstökum eiginleikum, svo sem siðferðilegri dómgreind, rökhugsun eða hæfileika til táknbundinna tjáskipta, en slíkir eiginleikar séu á engan hátt merkilegri en séreiginleikar annarra dýra, til að mynda sjónskyn arnarins, þefskyn laxfiska eða „radarflug“ leðurblökunnar. Ef grannt er skoðað, þá búa allar tegundir lífvera yfir einhverjum eiginleikum sem aðra lífverur hafa ekki og sem skapa þeim því „sérstöðu í heiminum“. Þess vegna er viðleitni hinna mannhverfu til að aðgreina manninn frá náttúrunni á forsendum einhvers slíks eiginleika eingöngu til marks um „tegundahyggju“ þeirra (specieism) sem líkt og kynþáttahyggja (racism) eða kynjamismunun (sexism) leitast við að upphefja einn tiltekinn hóp á kostnað annarra. Tegundahyggjan leiðir menn síðan út í „mannrembu“ (human chauvinism), þá hugmynd að maðurinn megi ráðkast með dýrin og náttúruna að vild vegna þess að hann sé svo miklu merkilegri en þau. Í hnotskurn má segja að meginviðleitni hinna lífhverfu sé að skilgreina hugtakið „siðferðisvera“ uppá nýtt, þannig að það byggist á forsendum sem hvorki eru lituð af tegundahyggju né mannrembu. Forsendurnar sem þeir leggja til grundvallar eru töluvert ólíkar og læt ég hér nægja að geta þess að þær feli almennt í sér útvíkkun á ríki siðferðisins þannig að dýrum og jafnvel öllum lífverum sé gert kleift að komast þar inn fyrir dyr.6

Ólíkt hinum lífhverfu, sem aðallega beina sjónum sínum að því hvernig tryggja megi velferð einstakra dýra eða lífvera, horfa visthverfir fyrst og fremst til varðveislu náttúrulegra heilda á borð við vistkerfi og tegundir. Þeir benda á að vistkerfin – eða hið margslungna samspil lifandi og lífvana náttúru sem þau eru til marks um – myndi undirstöðu og jafnframt umgjörð alls lífs á jörðinni. Að mati visthverfra er heildin sem slík mikilvægari en þær einstöku lífverur eða náttúrufyrirbæri sem undir hana falla og því er dauði eins einstaklings ekki mikið tiltökumál svo framarlega sem stofninn, tegundin, líffélagið eða vistkerfið beri ekki skaða af. Visthverfir náttúrusiðfræðingar líta jafnframt svo á að maðurinn sé aðeins einn hluti náttúrunnar og hafi sem slíkur enga siðferðilega sérstöðu umfram aðra hluta hennar. Maðurinn er einungis ein fjölmargra tegunda sem eigi lífshagsmuna að gæta í því líffélagi/vistkerfi sem þessar tegundir í sameiningu mynda og því sé engan veginn gefið að hagsmunir manna eigi að hafa þar nokkurn forgang fram yfir hagsmuni annarra lífvera.

Ennfremur líta hinir visthverfu svo á að ef hagsmunir mannsins og velferð heildarinnar rekast á, til dæmis ef sókn manna eftir lífsgæðum ógnar heilsu eða stöðugleika vistkerfisins, þá sé eðlilegra að maðurinn láti sérhagsmuni sína víkja fremur en að valda óbætanlegum skaða á þeirri heild sem líf hans, sem og annarra lífvera, byggist á. Þessu mætti á einfaldan hátt lýsa þannig að vistkerfið – sem samnefnari allra lífvera og fyrirbæri sem í því finnast – beri í sér öll þau verðmæti sem hver einstakur hluti þess hefur í sér fólginn og því hljóti hagur vistkerfisins ávallt að vega þyngra en hagsmunir einstaklinga eða einstakra stofna sem því tilheyra. Raunar mætti hér ganga heldur lengra og segja að vistkerfið – sem undirstaða og umgjörð alls lífs og einnig sem vettvangur og drifkraftur þróunar – búi yfir ákveðnum verðmætum sem ekki verða rakin til einstakra lífvera eða fyrirbæra innan þess og að slík verðmæti „bætist ofaná“ önnur, einstaklingsbundin verðmæti sem til staðar eru í viðkomandi vistkerfi.7

Að lokum er rétt að minnast á það að visthverfir hugsuðir líta flestir svo á að náttúran búi yfir gildi sem er óháð hagsmunum eða löngunum mannsins. Þetta er raunar eitt stærsta ágreiningsefnið milli visthverfu og mannhverfu fylkinganna því hinir síðartöldu telja fráleitt að náttúran geti búið yfir nokkru öðrum verðmætum en því sem maðurinn eignar henni. Gildi náttúrunnar er því ávallt og einvörðungu einhvers konar nytjagildi í augum mannhverfra – náttúran nýtist manninum á einhvern hátt og verður fyrir vikið verðmæt. Nytjarnar geta verið margvíslegar – maðurinn notar orku fallvatna til að knýja túrbínur í raforkuverum (hagrænt gildi) en hann dáist hugsanlega einnig að fossunum sem kunna að vera í þessum sömu fallvötnum eða gljúfrunum sem þau hafa grafið (fagurfræðilegt gildi). Hann fyllist undrun yfir fyrirbærum náttúrunnar og reynir að öðlast skilning á þeim (vísindalegt gildi) – stundum sér til hagsbóta, stundum fyrir hreinar forvitnissakir.8 Þannig mætti lengi telja. Í allri þessari verðmætasköpun er náttúran þó fullkomlega óvirk, hún á sjálf engan hlut að máli – verðmæti geta ekki orðið til nema einhver leggi mat á þau og maðurinn er eina veran sem býr yfir þeim hæfileika. Maðurinn er þar með metandi og mælikvarði alls; allt sem á annað borð er verðmætt í náttúrunni, er verðmætt fyrir tilstuðlan hans.

Hinir visthverfu líta verðmætasköpunina – sem og samskipti manns og náttúru þaraðlútandi – allt öðrum augum. Þeir benda á að grunnur allra verðmæta, hvort sem þau nýtast manninum eða öðrum lífverum, er að finna í náttúrlegum ferlum. Það er náttúran sem sískapandi og sjálfstæður veruleiki sem leggur öll þessi verðmæti til og það er síðan algerlega undir hælinn lagt hvort maðurinn hefur vit eða kunnáttu til að nýta þau og meta sem skyldi. Án náttúrunnar væru engin slík verðmæti til staðar. Hyrfi maðurinn af yfirborði jarðar væri náttúran eftir sem áður uppfull af verðmætum, t.a.m. þau sem felast í nytjum einnar „ómennskrar“ lífveru fyrir aðra eða í því gildi sem hver lífvera, hver tegund og hvert vistkerfi býr yfir sem slík. Vissulega myndu sumar gerðir verðmæta (hagrænt gildi, vísindalegt gildi) hverfa með manninum – en þau verðmæti eru þó aðeins lítill hluti „gæðalitrófsins“ og aukinheldur lítið brot þeirra verðmæta sem náttúran er stöðugt að skapa. Sá sem heldur hinu gagnstæða fram, segja hinir visthverfu, er í raun að segja að náttúran sjálf sé einskis virði – hvers konar náttúruverndarstefnu er hægt að byggja á slíkum grunni?

Hér verður ekki reynt að leysa úr ofangreindu eða öðrum deilumálum milli náttúrusiðfræðinga af ólíkum toga. Það sem fyrir mér vakir er fyrst og fremst að benda á tilvist þessa litrófs, þessara ólíku hugmyndakerfa sem takast á innan náttúrusiðfræðinnar, í þeirri von að vitneskja um þá fræðilegu vinnu sem unnin hefur verið á þessu sviði geti auðveldað lesandanum að átta sig á eigin hugmyndum um samskipti manns og náttúru.9 Umhverfismálin eru alla jafnan álitamál þar sem manneskjur með ólíkar skoðanir takast á – stundum æði hatrammlega eins og dæmin sanna. Ein helsta forsenda þess að lausn geti mögulega fundist er að deiluaðilar skýri mál sitt, þannig að öllum geti verið ljóst hvaða (og hvers konar) rökum er verið að etja saman og hvaða (og hvers konar) verðmæti eru talin í húfi. Oft hef ég haft það á tilfinningunni að deiluaðilar í umhverfismálum tali „á skjön“ hvor við annan; þeir noti hugtök á ólíkan hátt, rugli saman verðmætum af ólíkum toga og hoppi frá einni tegund raka yfir í þá næstu, án þess að hugsa málið á neinu stigi til enda.

Náttúrusiðfræðin býður auðvitað ekki upp á neina allsherjarlausn á slíkum vandamálum (!) en getur samt – eða svo vona ég – lagt til ákveðinn ramma fyrir þessa umræðu, m.a. með því að skýra hugtök, greina verðmæti og reyna að kanna einstakar rökfærslur ofan í kjölinn. Jafnframt tel ég mikilvægt að fræðimenn innan ólíkra fylkinga haldi áfram þeirri vinnu sem hófst fyrir aðeins þremur áratugum eða svo, jafnvel þótt þeir vinni hver í sínu horni – umhverfismálin hafa fært siðfræðinni ný viðfangsefni, nýtt land sem hún er rétt byrjuð að fóta sig á. Hvert sú fræðilega vinna mun að endingu leiða er erfitt að spá en fyrir mína parta tel ég þó sýnt að þörf sé á kenningagrunni sem í senn stendur vörð um öryggi, heilsu og lífsafkomu manna; leitast við að draga sem mest úr óþarfa þjáningu dýra og sýnir náttúrunni og verðmætum hennar tilhlýðilega virðingu. Sem stendur er engin slík kenning í sjónmáli en ég tel samt sem áður ljóst að ágreiningurinn milli flestra náttúrusiðfræðinga snýst ekki um það hvort náttúran og samskipti manna við hana verðskuldi siðferðilega yfirvegun heldur hvaða forsendur menn ættu að leggja slíkri yfirvegun til grundvallar.

Að lokum, ein stutt tilvitnun sem ég eftirlæt lesendum til umhugsunar:

Only the human species contains moral agents, but perhaps conscience on such an earth ought not to be used to exempt every other form of life from consideration, with the resulting paradox that the sole moral species acts only in its collective self-interest towards the rest.10

 

Tilvísanir

1. Nokkur inngangsrit um siðfræði eru til á íslensku, t.a.m. Páll Skúlason (1990b).

2. Á ensku hljóðar þessi regla þannig: „Human beings are at the centre of concerns for sustainable development. They are entitled to a healthy and productive life in harmony with nature“ (sjá t.d. UNEP 1992). Samkvæmt fyrri setningunni í tilvitnuninni hér að ofan mætti raunar ætla að hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar byggði klárlega á mannhverfum grunni – en umfjöllun um það efni verður að bíða betri tíma.

3. Upphaf fræðastarfs á þessu sviði hérlendis má rekja til greinar Páls Skúlasonar „Siðfræði náttúrunnar“ sem birtist í Dýralæknaritinu í maí 1990. Páll hefur birt ýmsar greinar um náttúrusiðfræði í bókum sínum en ítarlegustu umfjöllun hans er að finna í ritinu Umhverfing.

4. Rétt er að taka fram að þessar fylkingar þrjár eru alls ekki bundnar við fræðaheiminn, þær eiga sér sterka samsvörun í starfsemi og hugmyndafræði ólíkra umhverfis- og náttúruverndarsamtaka (ekki síst erlendis) og einnig í hugmyndum hins almenna borgara um náttúruna, eðli hennar og verðmæti.

5. Meðal veik-mannhverfra náttúrusiðfræðinga má nefna John Passmore og Bryan G. Norton.

6. Þekkustu fulltrúar lífhverfu fylkingarinnar eru án efa dýraverndunarsinnarnir Peter Singer og Tom Regan en um kenningar þeirra hvors um sig hafa myndast hópar sem kenna sig, annars vegar, við dýrfrelsun (animal liberation) og, hins vegar, við dýrréttindi (animal rights). Singer og Regan eru útvíkkunarsinnar í þeim skilningi að þeir benda báðir á ákveðna grunneiginleika (hæfileika til að skynja sársauka og ánægju eða vitund um eigin tilvist) sem eru sameiginlegir með mönnum og a.m.k. vissum hópi annarra dýra; ef slíkir eiginleikar skapi mönnum siðferðisstöðu þá hljóti hið sama að gilda um öll dýr sem búa yfir samskonar eiginleikum. Sumir lífhverfir hugsuðir ganga þó mun lengra en Singer og Regan, t.a.m. Paul Taylor sem telur að okkur sé skylt að auðsýna öllum lífverum virðingu vegna þess að allt sem lifir hafi ákveðinn tilgang eða markmið í sér fólgið –að viðhalda því lífi sem í því býr.

7. Visthverfa fylkingin skiptist – eins og hinar tvær – í nokkra ólíka flokka. Munurinn á milli flokkanna er að mestu leyti áherslumunur: J. Baird Callicott (sem byggir kenningar sínar að verulegu leyti á skrifum bandaríska líffræðingsins Aldo Leopold) leggur mesta áherslu á manninn sem hluta (eða þegn) hins lífræna samfélags; Holmes Rolston III leggur megináherslu á tilvist og mikilvægi eigingildis í náttúrunni (þ.e. verðmæta sem náttúran sjálf skapar og sem eru óháð mati eða löngunum mannsins), en kjarninn í kenningum Arne Næss er hugmyndin um samsömun (identification) með náttúrunni sem leið til að yfirstíga hið afmarkaða sjálf einstaklingsins og sameinast (eða komast í snertingu við) hið stærra, altumlykjandi Sjálf sem hver einstakur maður – og hver einstök lífvera eða náttúrufyrirbæri – er hluti af. Flestir visthverfir hugsuðir telja jafnframt að siðferðið geti – og hafi – þróast með þeirri afleiðingu að ríki siðferðisins er stöðugt að stækka; sífellt fleiri aðilar hafi fengið þar inngöngu í gegnum tímans rás. Slíkar hugmyndir eru náskyldar þeim sem Róbert H. Haraldsson (1994) hefur sett fram um „útfærslu á landamærum hluttekningar“.

8. Raunar er afar hæpið að telja fegurðarreynslu til „nytja“ í sama skilningi og þau afnot sem maðurinn hefur af náttúrunni til að knýja rafmagnstúrbínur. Sama gildir um vísindarannsóknir, þótt niðurstöður þeirra geti skilað hagrænum ávinningi. Vissulega er hægt að selja aðgang að fagurri náttúru en nytjarnar sem slíku fylgja eru ekki af náttúrunni sjálfri heldur af náttúruskoðandanum (t.d. erlendum ferðamanni) sem er tilbúinn að greiða fyrir það að eiga kost á fegurðarupplifun úti í náttúrunni. Það sem náttúruskoðandinn síðan upplifir – ekki síst ef náttúran fæst til „að brosa við honum“, sýna honum sínar bestu hliðar – er vissulega verðmætt en gildi þeirrar upplifunar sem slíkrar er ekki hagrænt á nokkurn hátt, það er fagurfræðilegt. Sambandið milli þess sem nýtur og þess sem notið er er einnig allt annars eðlis (og alla jafnan mun nánara) en sambandið milli þess sem nýtir og þess sem verið er að nýta.

9. Taka skal skýrt fram að það flokkunarkerfi sem hér er kynnt til sögunnar er fyrst og fremst hugsað sem greiningartæki – það er einskonar „áttaviti“ sem lesendur geta notað til að átta sig á þeirri ólíku orðræðu um umhverfismál sem fyrir þá ber (ekki síst í opinberri umræðu eða „daglegu tali“) og einnig eins og getið var í meginmáli, til að setja sínar eigin hugmyndir um samskipti manns og náttúru í stærra, skipulegra samhengi. Varast ber að nota hugtökin mannhverf(ur), lífhverf(ur) eða visthverf(ur) til að „brennimerkja“ skoðanir (eða einstaklinga) sem eru greinandanum ekki að skapi (!) – slík beiting greiningartækisins (áttavitans) eyðileggur leiðsagnargildi þess.

10. Rolston 1993, 135.

 

HEIMILDIR

Páll Skúlason 1990a: Siðfræði náttúrunnar. Dýralæknaritið, 13–20.

Páll Skúlason 1990b: Siðfræði. Um erfiðleika í siðferði og forsendur ákvarðana. Reykjavík: Rannsóknarstofnun í siðfræði.

Páll Skúlason 1998: Umhverfing. Um siðfræði umhverfis og náttúru. Reykjavík: Háskólaútgáfan.

Rolston III, Holmes 1993 [1991]: Challenges in Environmental Ethics. Í: M.E. Zimmerman og J.B. Callicott (ritstj.), Environmental Philosophy. From Animal Rights to Radical Ecology. Englewood Cliffs: Prentice Hall. Bls. 135–157.

Róbert H. Haraldsson 1994: Náttúrusýn, hluttekning og siðferði. Í: Róbert H. Haraldsson og Þorvarður Árnason (ritstj.), Náttúrusýn. Safn greina um siðfræði og náttúru. Reykjavík: Rannsóknarstofnun í siðfræði. Bls. 105–110.

Umhverfisráðuneytið 1992: Heimsráðstefna Sameinuðu þjóðanna um umhverfi og þróun, Rio de Janeiro 13.-14. júní 1992. Reykjavík: Umhverfisráðuneytið.

United Nations Environment Programme 1992: Rio Declaration on Environment and Development. http://www.unep.org/unep/rio.htm.

Þorsteinn Hilmarsson 1994: Þekking og siðferði í umgengni við náttúruna. Í: Róbert H. Haraldsson og Þorvarður Árnason (ritstj.), Náttúrusýn. Safn greina um siðfræði og náttúru. Reykjavík: Rannsóknarstofnun í siðfræði. Bls. 105–110.

Greinin birtist áður í Landabréfinu, Tímariti Félags landafræðinga, árið 2002

 

« Til baka

Nietzsche og Dínamít

eftir Atla Harðarson

Þjóðleikhúsið sýnir um þessar mundir leikritið Dínamít eftir Birgi Sigurðsson. Það fjallar um ævi þýska heimspekingsins Friedrichs Nietzsche sem uppi var frá 1844 til 1900. Mér þótti þetta góð sýning og leikararnir hver öðrum betri. Þó má finna að því að síðasta atriðið fyrir hlé, þegar Nietzsche er að missa vitið, er helst til langdregið og mætti stytta það um helming.

Í upphafi sýningarinnar kynnast áhorfendur glaðhlakkalegum, hláturmildum eldhuga sem hefur lag á að orða glannalegar hugmyndir með eftirminnilegum hætti. Eftir hlé er hugsuðurinn hins vegar mállaus og að því er virðist meðvitundarlaus og lamaður meðan systir hans, Elísabet Förster-Nietzsche, misnotar rit hans og hugmyndir í þágu þýskrar þjóðernisstefnu. Hún á volduga vini, kúgar alla í kringum sig, breiðir út lygar um bróður sinn og hefur hann fyrir sýningargrip á Nietzsche safni sem hún hefur komið á fót í Weimar. Hitt fólkið sem þekkti Nietzsche og áhorfendur kynntust fyrir hlé reynir sumt að malda í móinn, en fær litlu áorkað. Þjóðernissinnar, sem hugsa eins og Elísabet, eru í sókn og þegar tjaldið fellur hafa Nazistar náð völdum í Þýskalandi. Þeir túlka skrif Nietzsche um ofurmennið sem lofsöng um þumba sem ryðjast áfram á harkmiklum hermannastígvélum og breyta minningunni um heimspekinginn glaðbeitta þannig að hún falli að hugmyndum þeirra um þýskan hetjuskap.

Með leikritinu leggur Birgir Sigurðsson áherslu á að skilningur þýskra þjóðernissinna á Nietzsche sé útúrsnúningur og það held ég að sé vissulega rétt hjá honum. Ofurmennið sem hann skrifaði um er miklu líkara Línu langsokk en Hitlersæskunni. Mér finnst Birgir þó ganga fulllangt í að hvítþvo Nietzsche. Þar sem heimspeki hans ber á góma er áherslan öll á fáeina þætti í margflókinni kenningasmíð. Mest ber á andófi Nietzsche gegn þrúgandi trúarkreddum sem blanda hverja jarðneska gleði seyrnum keimi. Birgir tínir upp setningar úr verkum hans sem snúast um að gjalda jákvæði við jarðlífinu, þroska hæfileikann til að gleðjast yfir því sem er hér og nú og sigrast á gildismati og siðadómum sem hindra að menn fái notið sín hver á sinn hátt.

Af leikritinu mætti ráða að kenningar Nietzsche snúist einkum um skilaboð af svipuðu tagi og finna má í kvæðum Stephans G. Stephanssonar. Þetta er fullmikil einföldun. Boðskapurinn sem Birgir leggur áherslu á er aðeins hluti af því sem Nietzsche hafði til málanna að leggja. Hann ritaði sínar frægustu bækur á níunda áratug nítjándu aldar. Í þessum bókum fer hann ekki aðeins hamförum gegn trúarlegum naglaskap og siðavandri meinfýsi. Hann lætur einnig gamminn geisa móti lýðræði, skynsemishyggju og hugsjónum upplýsingarinnar um frelsi, jafnrétti og bræðralag allra manna. Nietzsche var afburða penni. Bækur hans hafa í meira en hundrað ár heillað menn og dáleitt. Í þeim ægir saman fræðilegum kenningum um siðferði og gildismat, skarpri gagnrýni á sjálfsblekkingu og hleypidóma og glannalegum stjórnmálaskoðunum sem eru einhvers konar blanda af hetjudýrkun og hugmyndum um að forréttindi til handa afburðamönnum skapi vaxtarskilyrði fyrir æðri menningu.

Tengsl Nietzsche við pólitíska ógæfu Þýskalands eru miklu flóknari en leikrit Birgis gefur til kynna. Nietzsche var vissulega ekkert sérstaklega illa við Gyðinga og hann fyrirleit þýska þjóðernisstefnu. En um sum önnur efni fóru skoðanir hans saman við hugmyndir Nazista því líkt og þeir var hann andvígur hvers konar kenningum um jafnrétti og bræðralag allra manna. Hann hafnaði því líka að til sé neitt eitt siðferði fyrir allt fólk og daðraði við boðskap sem auðvelt var að nota í þágu öfgafullrar þjóðernisstefnu. Í vinsælasta riti sínu Svo mælti Zaraþústra segir hann til dæmis:

Engin þjóð getur lifað án gildismats; en eigi hún að þrífast, má hún ekki halda í heiðri sömu gildi og nágrannar hennar. (Bls 80)

Héðan er stutt í þá firru að aðrar þjóðir hafi annað siðferði en við, þær viðurkenni ekki það sem við teljum vera rétt og því þurfum við ekki að meðhöndla þær í samræmi við það réttlæti sem gildir í samskiptum okkar á milli.

Eitt af höfuðskáldum Þjóðverja á 20. öld, Thomas Mann (1875-1955), gerir upp við Nietzsche í skáldsögu sinni Doktor Fástus sem út kom árið 1947. Þótt hann sé ekki nefndur í sögunni er ævisaga Nietzsche svo sláandi lík ævi söguhetjunnar, tónskáldsins Adríans Leverkühn, að lesandinn hlýtur að skoða þennan ímyndaða listamann sem hliðstæðu heimspekingsins. En ævisagan er líka spegilmynd af sögu Þýskalands á fyrri hluta 20. aldar og segir frá siðferðilegri upplausn sem endaði með hörmungum seinni heimstyrjaldarinnar. Í sögulok er Adrían Leverkühn ósjálfbjarga skar og sturlaður af völdum sárasóttar líkt og Nietzsche var síðasta áratuginn sem hann lifði og þá er Þýskaland líka lamað og ósjálfbjarga. Líkt og Nietzsche og Leverkühn féll Þýskaland saman eftir að hafa hamast gegn hefðbundnu siðferði og gildismati: Nietzche með heimspeki sem boðaði umturnun allra gilda; Leverkühn með hinni djöfullegu Opinberunaróratóríu; Þýskaland með hervirkjum sem áttu engan sinn líka.

Í sögu Thomasar Mann birtist þessi siðferðilega upplausn meðal annars í samræðum menntamanna. Til dæmis þar sem þeir ræða um „að útrýma hinum sjúku í stórum stíl, einfaldlega drepa þá, sem vanfærir væru um að lifa eða geðveikir og … snúa bakinu í alla þessa mannúðarbleyðimennsku, sem væri leifar hins borgaralega tímaskeiðs.“ (Bls. 462-463). Nokkru síðar (bls. 466) segir sögumaður frá því að Adrían Leverkühn semji tónverk „í furðulegu samræmi – næstum nákvæmlega sama anda“ og þessar samræður. Thomas Mann hefði ekki látið sömu sögupersónu vera í senn spegilmynd Nietzsche og Nazismans nema hann hafi álitið einhvern skyldleika með heimspeki Nietzsche og hugmyndafræði Þriðja ríkisins.

Um þessar mundir er Nietzsche í tísku hjá menningarvitum og bókmenntaspekúlöntum. Hjá sumu af þessu fólki gætir tilhneigingar til að draga sakleysislegri mynd af honum en Thomas Mann og aðrir sem fjölluðu um verk hans á fyrri hluta 20. aldar. Þessi viðleitni til að gera Nietzsche húsum hæfan birtist með skýrum hætti í leikriti Birgis Sigurðssonar. (Davíð Kristinsson gerir viðleitni af þessu tagi ágæt skil í grein sinni „Íslenskur Nietzsche við aldamót.“ Þar andæfir hann tilraunum nútímamanna til að gera Nietzsche meinlausan og sýnir fram á að flestir sem stóðu honum nær í tíma skildu hugsun hans sem ógn, heillandi og hættulega.)

Nietzsche ætlaði sér að vera ógnvekjandi og aðdáendur hans á fyrri hluta 20. aldar voru uppreisnarmenn sem vildu dansa á gröf kristindóms, jafnaðarstefnu og borgaralegs lýðræðis. Meðal þeirra áhrifamestu má telja bandaríska blaðamanninn H. L. Mencken (1880-1956) sem skrifaði bókina The Philosophy of Friedrich Nietzsce. Sú bók kom út árið 1908 og kynnti heimspeki Nietzsche fyrst bóka fyrir enskumælandi lesendum. Mencken var einlægur aðdáandi þýska spekingsins og taldi sig túlka viðhorf hans til lágstéttar og lítilsigldra manna. Hann á ekki nógu sterk orð til að lýsa vanþóknun sinni á samfélagi sem „nærir illa gefin afkvæmi lágstéttarinnar þar til þau líta næstum út eins og heilbrigðar manneskjur og sleppir þeim svo lausum til að æxlast og geta af sér fleiri sína líka.“ (Bls. 166) Mencken leit á Nietzsce sem bandamann í andstöðu við kristilega tilfinningasemi, samhjálp og hugmyndir um að allir menn séu jafningjar og eigi að hjálpa hver öðrum. Ekki mikil samúð með lítilmagnanum þar og hætt við að flestum sem snobba fyrir Nietzsche nú á dögum þyki þessi hugmyndablanda beisk í munni ef þeir reyna að sulla henni í sig óþynntri. En í byrjun 20. aldar skildu flestir Nietzsche á svipaðan hátt og Mencken og sá skilningur studdist meira við texta heimspekingsins sjálfs en falsanir Elísabetar.

Nietzsche fyrirleit viðleitni til að skapa betri lífskjör fyrir alþýðu manna og þóttist geta gefið umbótamönnum undir lok 19. aldar langt nef. Í bók sinni, Handan góðs og ills, sem út kom árið 1886 segir hann:

[M]álglaðir og pennaliprir þrælar hins lýðræðislega smekks og þeirra „nútímalegu hugmynda“ sem honum fylgja. Allt eru þetta manneskjur lausar við einmanaleika, lausar við eigin einmanaleika, kjánalegir og meinlausir náungar sem skortir hvorki hugrekki né virðingarverða viðkvæmni. … Það sem þeir vilja berjast fyrir af öllum lífs- og sálar kröftum er hin almenna græna bithagasæla hjarðarinnar, með öruggu, hættulausu, þægilegu og léttara lífi fyrir hvern og einn. Þeir söngvar og kenningar sem þeir kyrja án afláts heita „jöfnuður“ og „samúð með öllu sem þjáist“ — og þjáningin sjálf er í þeirra augum eitthvað sem verður að uppræta. (Gr. 44)

Þrem árum seinna þegar Nietzsche ritaði Götzen-Dämmerung fjallaði hann með augljósri velþóknun um indverska stéttakerfið sem hann áleit vera siðferði aríanna.

Lítum á aðra hlið þessa sem kallað er siðferði, ræktun tiltekinna kynþátta og tegunda. Stórkostlegasta dæmið um þetta er að finna í indverskri siðfræði sem er helguð og gerð að trúarbrögðum í „Lögmáli Manu“. Verkefnið sem þar liggur fyrir er að rækta samtímis fjóra kynþætti: klerka; hermenn; verslunarmenn og bændur; og að síðustu verkamenn eða sudra. … Maður andar léttar þegar komið er úr pestarbæli kristindómsins og því kjallaralofti sem þar er og stígur inn í þessa heilbrigðu veröld þar sem er hátt til lofts og vítt til veggja. Hvað Nýja Testamentið er illa lyktandi og hve lágkúrulegt það er í samanburði við Manu. En þetta skipulag varð líka að vera hræðilegt … (Gr. 3 í kaflanum Die „Verbesserer“ der Menschheit.)

Svo lýsir Nietzsche því sem var hræðilegt í Manu, hvernig indverskt siðferði varði sig (eða varði hinar fjórar ræktuðu stéttir) gegn þeim óræktuðu, stéttleysingjunum. Hann lýsir hlutskipti þeirra á þessa leið.

Eina næringin sem þeim er heimil eru laukar því helgar ritningar banna að þeim sé gefið korn eða fræberandi aldin eða vatn eða eldur. Sömu reglur mæla fyrir um að þeir skuli ekki fá vatn úr læk, á, lind eða tjörn heldur einungis það sem rennur í forarvilpur eða safnast í fótspor dýra. Einnig skal þeim bannað að laugast og þvo klæði sín því vatnið sem þeim er af miskunn gefið skal aðeins slökkva þorsta þeirra. Að síðustu skal konum af kynþætti sudra eigi heimilt að aðstoða stéttlausar konur í barnsnauð né heldur skal konum stéttleysingja heimilt að hjálpa hver annarri. … Manu sjálfur segir: „Stéttleysingjarnir eru ávextir glæpa, hórdóms og sifjaspella … þeir skulu klæðast tötrum dauðra manna, matast úr brotnum kerum og skrautmunir þeirra skulu vera gamalt járn. Til tilbeiðslu hafi þeir illa anda og þeir skulu ráfa stað úr stað án hvíldar.“

Í framhaldi af þessu segir Nietzsche að í þessum reglum finnum við „hreina og upprunalega mennsku aríanna.“ („die arische Humanität, ganz rein, ganz ursprünglich“ Gr. 4) Svo lýsir hann kristni sem uppreisn stéttleysingjanna gegn þessu hreina og upprunalega siðferði. Hann mælir ekki beinlínis með að indverska stéttaskiptingin sé tekin upp í Evrópu og segir raunar að fátt veki meiri vanþóknun meðal vor. En hann lætur samt að því liggja að af tvennu illu sé þessi aríska ójafnaðarstefna æðri og betri en jafnaðarstefna Nýja Testamentisins. Ég held að hvorki hafi þurft verulega útúrsnúninga né neina forpokaða Elísabet til að þessar hugmyndir yrðu verkfæri í höndum þeirra sem grófu undan mannúðlegum samfélagsháttum eins og gert var í Þýskalandi á fyrri helmingi 20. aldar.

Rit

Davíð Kristinsson. 2004. „Íslenskur Nietzsche við aldamót“. Hugur 15. árg. bls. 84-149.

Mann, Thomas. 2000. Doktor Fástus (Þorsteinn Thorarensen íslenskaði). Fjölvi, Reykjavík.

Menken, H. L. 2003. The Philosopy of Friedrich Nietzsche, See Sharp Press, Tucson, Arizona. (Fyrst gefin út árið 1908.)

Nietzsche, Friedrich. Rit sem liggja frammi á http://www.gutenberg.org/

Nietzsche, Friedrich. 1994. Handan góðs og ills (Þröstur Ásmundsson og Arthúr Björgvin Bollason íslenskuðu). Hið íslenska bókmenntafélag, Reykjavík.

Nietzsche, Friedrich. 1996. Svo mælti Zaraþústra (Jón Árni Jónsson íslenskaði). Heimspekistofnun – Háskólaútgáfan, Reykjavík.

« Til baka

Nokkur orð um menntun og rjettindi kvenna

eftir Bríeti Bjarnhéðinsdóttur

„Allstaðar er sá nýtur, sem nokkuð kann“

Nú á þessari mennta og framfaraöld hefur verið rætt og ritað um mörg mikilvæg málefni, sem til framfara og þjóðþrifa heyra, og því verður eigi neitað, að margir hafa ritað vel. En því meiri furðu gegnir það, hve fáir hafa fundið köllun hjá sér til að rita um það málefni, sem þó má efalaust kall­ast eitt af hinum mikilvægustu, en það er um menntun og réttindi kvenna. Og þó getur naumast neinum blandast hugur um, að þetta mál má heita grundvöllur allrar sannrar menntunar og fram­fara. Að vísu hafa einstöku athugasemdir um þetta komið fram í dagblöðum vorum, og einstöku hinna yngri mennta og framfara manna vorra hafa drepið á, hvers réttar konum bæri að njóta gagnvart þeim. En það virðist sem þessar kenningar eigi ekki vinsældum að fagna, fyrst þær deyja svo skjótlega án þess að skilja svo mikið sem bergmál eftir í næstu blöðum.

Það eru annars mikil undur hve kvennaskólar þeir sem nú eru komnir á fót hafa átt örðugt upp­dráttar. Í stað þess, sem líklegt hefði verið, að allur þorri manna hefði veitt þeim góða viðtöku og gjört sitt til að styrkja þá, þar sem þeir miðuðu til almennings nota, megum vér játa, að flestir hafa verið þeim andstæðir. Og þó hljóta allir að játa, að menntun kvenna er aðalskilyrði fyrir allri sannri velgengni í heimilislífinu, og þannig eitt af þeim málum, sem framfarir þjóðfélagsins eru að miklu leyti komnar undir.

Það er næsta eftirtektavert, hversu karlmenn halda öllu frelsi kvenna og réttindum í helgreipum, og það virðist, sem þeir álíti það mikilvæg einkaréttindi, helguð af fornri venju, að vera allt gagn­vart þeim, en að þær megi ekkert vera. Að þetta sé rétt og eðlilegt þykjast þeir sanna með þeim ritningargreinum, að konan sé ekki nema eitt „rif úr síðu mannsins“, og eigi því aldrei að verða til­tölulega meira, og að „maðurinn sé konunnar höfuð“. Síðara hluta þessarar margendurteknu setningar sleppa þeir. Annaðhvort nær minni þeirra ekki lengra, eða þeim þykir hann ekki þess verður að haldast á lofti. Það er nú eðlilegt, að mönnum þeim þyki allmikið koma til þessara orða (þótt þeir í öðrum greinum séu hvorki biblíufróðir né trúaðir á hana), sem ekki hafa yfirgripsmeiri skilning enn það, að þykja menntun og framfarir kvenna standa sér fyrir þrifum, og ekki meiri drengskap en svo, að vilja byggja upphefð og framfarir sínar á niðurlægingu og ófrelsi kvenna. En þrátt fyrir öll rök sín og allar sínar mótbárur, geta þeir þó aldrei fært gildar ástæður fyrir þeirri skoðun sinni, að konur séu óhæfari til hvers konar framfara og menntunar en karlar, eða að þær eigi minni rétt og heimtingu til þess en þeir. Og meira að segja, þeir geta ekki neitað því, að nú, einmitt nú á þessari framfara og frelsis öld eru konur hér langtum harðara haldnar í ýmsu tilliti en á dögum forfeðra vorra, sem þó stóðu óneitanlega nútíðarmönnum langt á baki í mörgu því er til framfara horfir. Vér þurfum ekki annað en að lesa sögurnar til þess að sjá, að þá hafa konur almennt ráðið meira með mönnum sínum og verið sjálfstæðari en nú tíðkast. Hvað mundi t.a.m. nú vera sagt um annað eins tiltæki og Þorbjargar digru, er hún leysti Gretti Ásmundsson, sem þá var tekinn eftir vilja Vermundar bónda hennar? Og hver getur þá borið móti því, að hún færði ljós og viturleg rök fyrir tiltæki sínu? Og munu menn ekki hljóta að játa, að hún sæi lengra fram í veginn en Vermundur sá í það skipti; eða hver getur neitað því, að honum var fremur sómi en vanvirða að eiga þá konu, sem hafði bæði vit, þor og vilja til að taka upp slíkt ráð að honum forspurðum? Eða mundi Guðrún Ósvífursdóttir hafa kunnað því, að vera að engu talin, hún sem lét sér ekki vaxa í augum að standa upp af brúðarbekknum til að verja þann mann, sem hún hafði heitið ásjá, fyrir Þorkeli, sem þá var að drekka brúðkaup sitt til hennar? Ekki lítur heldur út fyrir að hún hafi verið talin minna verð í föðurgarði, þegar Kjartan taldi það standa fyrir utanför hennar, að faðir hennar væri gamall, og bræður hennar ungir og óráðnir, sem ekki mættu missa forsjá hennar. Og sjáum vér ekki hinn sama anda, sjálfstæðis og frelsis anda, er vér hyggjum að Auði djúpauðgu, Þorgerði Egilsdóttur, Bergþóru Skarphéðinsdóttur og ótal fleirum?

Þeir sem fyrst og fremst hafa réttindi kvenna í höndum sér eru feður þeirra. Það er skylda þeirra, að bera jafna umhyggju fyrir velferð barna sinna, dætra sem sona. Sólon, hinn vitri löggjafi Aþenu­borgarmanna, ákvað, að sá faðir, sem ekki hefði kennt syni sínum neina iðn ætti ekki heimting á umsjón sonarins í elli sinni. En hvernig verður sagt, að sá faðir sjái barni sínu borgið í því tilliti, sem neytir föðurréttinda sinna til að neyða barnið að leggja eitthvað það fyrir sig, sem það er óhæft til, og sem það hefur óbeit á, án þess að hafa tillit til vilja þess og hæfilegleika? Með því móti gjörir hann það að andlegum umskiptingi, og það barn, sem hafði hæfilegleika og löngun til að verða nýtur limur í þjóðfélaginu, ef kraftar þess og vilji hefðu verið rétt notaðir, verður nú oft, ef ekki öðrum til þyngsla og hneykslis, þá samt sjálfu sér til byrði og öðrum gagnslaust. Þótt þetta muni nú ekki þykja glæsileg meðferð, eru það þó kjör kvenna, gangi hæfileikar þeirra og vilji í aðra átt en að óskum foreldranna. Þótt margir menn séu góðir og umhyggjusamir feður, eru þeir þó ekki almennt komnir svo langt áleiðis, að þeir geti hafið sig yfir forna venju og hleypidóma. Dæturnar eru fyrirfram ákvarðaðar af þeim til að vera stoð og stytta móðurinnar í hússtjórninni, og þetta er í sjálfu sér rétt og eðlilegt. En nú kann stundum að bera svo við, að unglingsstúlkan hafi óbeit og leiðindi á bústörfum, en sterka löngun og góða hæfilegleika til einhvers annars. Ef til vill er óbeit hennar á venjulegum kvenstörfum sprottin af því, að hana vantar menntun og þekkingu til að sjá, hve nauðsynleg þau geta verið, og fengi hún að ganga þann veg, sem hún er hæfust til, mætti heldur vænta að hún mundi síðar með aldri og þekkingu verða hæfari til hússtjórnar, og vinna með ljúfara geði að bústörfum, en ef það er ekki, hvern rétt eiga þá vandamenn hennar til að meina henni að ganga þann veg, sem hún er hæfust til, og liggur þeim þá ekki nær að beina veg hennar, svo að hún geti notað hæfilegleika sína og „spilað á sínar spýtur“, enn að leggja stein í veg fyrir hana, og verða þannig orsök í ógæfu og auðnuleysi hennar, sem svo oft hefir orðið hlutskipti bæði karla þeirra og kvenna sem ekki hafa fylgt hinni upphaflegu löngun sinni og hæfilegleikum?

En til þess að dæturnar geti orðið nýtir limir þjóðfélagsins, verða foreldrar og vandamenn þeirra að taka jafnt tillit til vilja þeirra og hæfileika sem sonanna. Þeir verða að hætta að gjöra þennan mikla mun á mey og manni. Þeir verða að láta sér hugfast, að ábyrgðin hvílir að miklu leyti á þeim, hvaða stefnu og hugsunarhátt börnin hafa. Eins og það er hin fyrsta skylda foreldranna, að vekja tilfinningu hjá börnunum fyrir öllu fögru, sönnu og góðu, eins er það helg skylda þeirra að vekja þá sjálfstæðis og sóma tilfinningu hjá þeim, að ekki hæfi neinum að liggja á liði sínu eða þurfa jafnan styrktar annarra við. Hafi dæturnar ekki í fyrstu ljósa hugmynd um, hversu ósæmilegt það sé að ungar stúlkur geti ekki vikið sér við án hjálpar bræðra þeirra eða annarra manna, þarf að glæða hana. Þær þurfa að finna, að hið góða og gamla orðtæki: „ef jeg finn ekki veg, ryð jeg mjer sjálfur braut“, á eins við þær og bræður þeirra, – að finna hversu atorka og einbeittur vilji geta komið miklu til leiðar. Þær verða að sjá, hversu tildur og tepruskapur er hégómlegt og einkenni menntunarskorts og lágra hugsana, en hin mesta og varanlegasta fegurð sé göfugur og atorku­samur vilji og viðleitni að starfa sér og öðrum til gagns. Það væri sannlega nauðsynlegt, að menn vendu dætur sínar meira við utanhúss stjórn og almenn málefni en nú gjörist. Enginn skynsamur maður mun geta látið sér þykja nokkur kona afneita hinu kvenlega eðli sínu og hæfilegleikum, þótt hún vilji vera svo sjálfstæð og öðrum óháð, að hún geti tekið jafnan þátt í verkstjórn utanhúss og almennum viðskiptum sem innanhúss-vinnu, og þannig komist hjá að sjá allt með annarra augum, — þótt hún vilji heldur styðjast við þekkingu og reynslu sjálfrar sinnar en eiga undir viti og góðvilja annarra. Oss finnst auðséð að fengi konur fjölbreyttari og praktískari menntun, mundu þær verða sjálfstæðari og færari að hafa sjálfar fjár síns forráð en hingað til hefur átt sér stað. Gefi menn gætur að uppeldi kvenna og beri það saman við uppeldi drengja, er fljótt auðséð, að aðalorsök framkvæmdarleysis kvenna og ódugnaðar í fjárhagslegu tilliti er fólgin í því, að þeim er aldrei kennt að hugsa, né sýnt hið eðlilega samband orsaka og afleiðinga. Af því leiðir, að þeim er oft brugðið um fljótfærni og fyrirhyggju skort, og að þær byggi ekki ráð sín eða ásetning á gildum rökum, og má oft játa, að slík ásökun er ekki með öllu ástæðulaus. Væri nú uppeldi þeirra hagað þannig, að þær fengju sem fjölbreyttasta þekkingu á öllu, sem að búnaði lýtur, mundu færri feður kvarta um, að dætur sínar yrðu þyngstir ómagar með fullorðins aldrinum.

Það er að vísu erfitt fyrir stúlkur þær að komast áfram, sem eru frábitnar búskap en vilja nema bóklegar greinar til hlítar, á meðan réttindi þeirra eru svo skorðuð, að þær geta ekki fengið aðgang að almennum námsstofnunum, og því síður að embættum og atvinnuvegum þeim, sem þó gætu átt eins við hæfi kvenna sem karla, og meðan er þannig komið í veg fyrir að þær geti nokkru sinni haft verulegt gagn af námi sínu, en það er einmitt þessi grein, sem þarf lagfæringar við, og vér vonum, að menn verði innan skamms tíma komnir svo langt áleiðis, að þeir sjái hver hnekkir það er í framförum almennings, að meira en helmingur hans taki engan þátt í málefnum þeim, sem snerta gagn hans og hagsmuni.

En að hinu leytinu er það skylda kvenna, að gjöra allt hvað í þeirra valdi stendur til að sýna, að það sé meira en orðagjálfur eitt, að þær hafi hæfilegleika og vilja til að vera jafningjar bræðra sinna. Þær verða að sýna í verkinu, að þær séu jafnfærar til þess að taka þátt í alvöru lífsins sem skemmtunum þess. Þeim hefur oft verið borið óþarft tepur og hégómaskapur og það ekki ófyrirsynju. En þessir ókostir eru að nokkru leyti afleiðingar þess menntunarskorts, sem hefur oft átt sér stað hjá þeim, og þess hve lítið far vandamenn þeirra hafa gjört sér um, að sýna þeim hina alvarlegu og þýðingarmiklu ákvörðun þeirra. Konurnar eru ekki skapaðar til að vera einungis sem skrautgripir inni í húsi, sem enga ákvörðun hefur og ekkert gagn getur gjört annað enn það, að skemmta augum þeirra, sem líta þær, sem gangi í arf mann frá manni, frá foreldrum til manns þeirra, eða takist það ekki, þá til bræðranna, sem eins og líklegt er, taka ekki ætíð báðum höndum við þesskonar arfi. Nei, konan er sköpuð til þess að gegna sömu skyldum og njóta sömu réttinda og karlmaðurinn, að svo miklu leyti sem hæfilegleikar hennar og vilji leyfa. Hún er jafningi bræðranna og félagi mannsins. Hún verður því sjálf að hafa vakandi áhuga á réttindum sínum, og jafnframt því sýna, að hún hafi bæði vit og vilja til að nota sér þau. Konur mega ekki álíta að hin eina köllun þeirra sé að giftast. Þær verða að fá ljósa hugmynd um hvað það er meiðandi fyrir sómatilfinningu þeirra, að hægt sé með réttu að bregða þeim um, að giftingin sé þeirra alvarlegasta löngun og viðleitni. Þær eiga að sýna, að þær hvorki vilji vera né þurfi að vera í vandræðum, þótt maðurinn bjóðist ekki þegar foreldrarnir falla frá, heldur séu þær þá sjálfar færar um að „ryðja sér braut“. Það er auðvitað, að enn sem komið er eru þeim flestir vegir bannaðir í þessu tilliti, meðan þær eiga hvorki kost á að geta fengið svo fjölbreytta og einhlíta menntun, sem á við hæfilegleika ýmsra þeirra, né heldur tækifæri að geta notað hana, þótt hún fengist. Það hefur jafnvel borið við, að kona hefir sótt um kennarastörf við barnaskóla án þess henni væri gefinn gaumur, þótt hún reyndist síðar vel fallin til þess, og þætti jafnvel eigi síðri enn menn, sem teknir voru fram yfir hana. Þetta heftir nú framför og áhuga kvenna, því þegar þær finna hvarvetna lagðar tálmanir fyrir sig, er hætt við að þær gefist upp að lokum. En til þess, að þær geti gjört sér von um að kröfum þeirra verði gefinn gaumur, verða þær að nota sér þau réttindi sem þær hafa þegar fengið. Lög þau, sem nú eru komin út og veitt hafa konum kjörgengi og kosningarrétt í ýmsar nefndir, viðurkenna þó þegjandi rétt þeirra og hæfilegleika, enn lítill árangur sést enn sem komið er af þeim. Vér vitum ekki til, að konur hafi notað sér þessi réttindi, sem þó hafa talsverða þýðingu fyrir þær, eða að þær hafi verið kosnar í almennar nefndir, og er næst að skilja það svo, að þær láti sig engu varða hvort þeim er veitt eftirtekt eða ekki; þær sitja of margar mjög spakar við „kjötkatlana“, og láta sig litlu skipta þá viðburði, sem gjörast fyrir utan hinn þrönga verkahring þeirra. Þetta skeytingarleysi þeirra nota sér síðan mótstöðumenn frelsis og réttinda kvenna sem aðalástæðu fyrir því, að konur séu með öllu óhæfar að gegna öðrum störfum en þeim, sem heyra til hinu vanalega verkasviði þeirra.

En þótt konum sé að mörgu leyti gjört örðugt og óhægt fyrir, geta þær þó gefið meiri gaum að almennum framförum og málefnum en þær hafa gjört til þessa. Þær geta fylgt tímanum með framför hans og breytingum. Þær geta séð í hverju þeim er helst ábótavant, og hver meðul eiga helst við því. Þær geta aukið menntun sína og leitast við að nema fleira en eintómt glingur og smámuni. Þær verða að skilja orðið „menntun“ rétt. Menntunin er ekki sönn né veruleg, ef hún hefur ekki hugann yfir hið hégómlega og smálega til hins göfuga, góða og fagra. Hún hlýtur að hafa áhrif á alla hugsun og lífsstefnu vora. Hún glæðir löngunina eftir öllu góðu og nytsömu, en vekur óbeit á öllu ófögru, lítilfjörlegu og hégómlegu; öllu gjálfri og hlægilegu glysi, sem er aðeins á yfirborðinu, en er í raun og veru kjarnalaust. Menntunin heimtar, að hver og einn sé það, sem hann vill sýnast. Hún bendir oss á köllun vora, glæðir hæfilegleikana, hvetur viljann og eflir þrekið; hún heimtar að skyldur og gagnsmunir sitji í fyrirrúmi fyrir skemmtunum, þótt það kunni stundum að útheimta sjálfsafneitun. Fyrir því hlýtur konan að sjá betur skyldur sínar og köllun sé hún menntuð en ella. Dóttirin sér þá gjör, hvaða skyldur hún hefur að uppfylla gagnvart foreldrum sínum, að hún þarf meira en að heimta og taka við, að hún hefur jöfnum skyldum að gegna gagnvart þeim og synirnir; að hún er jafnskyld að sjá þeim farborða á efri árum og styrkja þau með ráðum og dáð og verða nýtur limur í þjóðfélaginu sem þótt hún væri sonur þeirra.

Einhleypa konan hlýtur þá að sjá betur hvers henni ber að gæta gagnvart sjálfri sér og almenn­ingi; hún veit að hún hefur krafta og vilja, sem hún á að verja í þjónustu hins sanna, góða og nyt­sama; hún sér þá að staða hennar hefur einnig talsverða þýðingu í mannfélaginu, og að það hefur rétt til að heimta óskipta krafta einstaklinganna sér til framfara og velgengni, og að hún hefur einnig tækifæri, þótt það kunni að vera í smáum stíl, til að vinna að almenningsheill ásamt bræðrum sínum. Sagan sýnir henni líka, að til hafa verið konur á öllum öldum og í ólíkum ástæðum, sem hafa þó tekið mikinn þátt í áhugamálum þjóðar þeirra, og unnið oft ótrauðar að hag og heill fósturjarðar þeirra. Hún sér að það er heimska ein, að láta gamlan vana og rótgróna hleypidóma blinda huga og framkvæmdir sínar, þegar um áhugamál og velferð almennings er að ræða, og þótt í fyrstu kunni að vera tekið misjafnt upp, að hún fylgir af áhuga framförum tímans, og þótt ýmsar torfærur verði á vegi hennar þegar hún vill halda fram sannfæringu sinni eða stofna til nýrra fyrirtækja, vekja áhuga og efla félagskap hjá systrum sínum, þá má hún ekki láta slíkt tálma sér eða letja sig að halda áfram. Það er jafnan hægara að endurbæta hlutinn en að frumsmíða, og jafnan hefur öll nýbreytni mátt sæta óvild margra, hversu þörf sem hún hefur verið, enda hafa oft forvígismenn framfaranna verið fótum troðnir, þótt minningu þeirra hafi síðar verið haldið á lofti öldum saman. Þeir hafa oft einir og aðstoðarlausir byrjað að ryðja þá braut, sem þúsundir manna hafa síðan með ljúfu geði lokið við og farið. Því hljóta hverjir þeir, sem að framförum vinna og vilja brjóta gamlan vana á bak, að búa sig við að hafa ekki ætíð almenningsálitið sín megin í fyrstu. En sé haldið áfram jafnt og sjálfu sér samkvæmt með gætni og fyrirhyggju, fella menn sig smám saman við nýbreytnina, þegar þeir sjá að hún er þarfleg og sanngjörn. Þannig getur vel borið til, að það verði í fyrstu kallað óþarfa framhleypni og „vas“, ef konur leyfa sér að leitast við að fylgja tímanum, en það á sér ekki langan aldur, því að margir hinna skynsamari manna álíta það æski­legt og sanngjarnt og vilja styðja að því með ráðum og dáð. Þannig liggur opinn verkahringur fyrir einhleypum konum, sem hafa þær ástæður, að geta verið öðrum óháðar, og vilja leggja nokkuð í sölurnar fyrir réttindi sín og framfarir.

Gifta konan sér skyldur sínar sem eiginkona, móðir og húsmóðir frá annarri hlið en áður, og þær verða Ijósari og markverðari í augum hennar. Hún sér að hún er gagnvart manni sínum sem félagi og ráðgjafi, er ræður öllum ráðum sameiginlega með honum. En til þess að slík stjórn fari vel úr hendi þarf hún fjölbreytta þekkingu, svo hún byggi jafnan ráð sín á skynsamlegum rökum. Hún á þá hægara með að skilja mann sinn, tilgang hans og vilja, og betra vit til að ráða honum heilt ef honum skjátlast, og taka bendingum hans ef þess þarf við. Aðalgrundvöllur góðs skipu­lags í heimilislífinu er að konan þekki skyldur sínar og hafi bæði vilja, þekkingu og hæfilegleika til að uppfylla þær. Það yrði bæði torvelt og óþarft að vilja reyna að telja upp hinar ýmsu skyldur konunnar, því sé hún í orðsins fyllstu merkingu kona, getur enginn fundið þær jafnvel sem hún, og þá er víst að hún leysir þær af fremsta megni af hendi. Hin menntaða kona hlýtur að eiga hægara með að standa vel í stöðu sinni gagnvart hjúum sínum, en hin ómenntaða, og orð og ráð hennar hafa meira gildi í augum þeirra, af því að þau reka sig ekki á vankunnáttu og þekkingar­leysi í neinu tilliti. Auk þess getur hún komið miklu góðu til leiðar og kennt hinum fáfróðari margt þarft. Hún getur bent vinnukonum sínum á, að þær hafi einnig tækifæri til að láta sér fara fram, og sýnt þeim, að það er ekki staðan, sem skapar hæfilegleikana, heldur séu það oft hæfilegleikarnir, viljinn og framkvæmdin, sem skapa stöðuna, og að engin staða sé svo þýðingarlítil, að á sama standi hvernig í henni sé staðið; enda hafa það oft verið menn af lægstu stigum, sem hafa komist til mestu metorða og orðið bjargvættir þjóðar sinnar. Þannig getur menntuð kona fremur vakið áhuga og keppni í framfaralegu tilliti enn hin ómenntaða, og er slíkt mjög þýðingarmikið.

En þó kemur hvergi jafn ljóslega fram munurinn á vel menntaðri konu og lítt menntaðri sem gagn­vart börnum þeirra. Móðirin er ætíð hinn fyrsti og sjálfsagðasti leiðtogi barnsins, og mun þá nokkur geta neitað því, að til að geta gegnt vel skyldu sinni—hinni þungu og ábyrgðarmiklu skyldu—að vera fóstra og fræðari hinnar uppvaxandi kynslóðar þarf bæði menntun, þolgæði og ljósa þekkingu í sem flestu. Menn munu segja, að lítil þörf sé á að konur séu sprenglærðar fyrir þær sakir, því nú sé lítill hörgur á hæfum kennurum. En þó svo væri viljum vér spyrja: hver getur veitt barninu aðra eins tilsögn og móðirin, sé hún góð og menntuð? Hver hefur jafnmikil áhrif á hugarfar og hjarta barnsins og hún, þegar hún er vaxin hinu vandasama verki sínu? Eða mun ekki börnunum verða ljúfara og eðlilegra að fá hina fyrstu tilsögn hjá móðurinni enn óviðkomandi mönnum? En til þess, að hún geti veitt þeim sem best uppeldi, útheimtist, að þau beri virðingu fyrir henni og hafi fullkomið traust á ráðum hennar og orðum. Nú er víst, að börnin trúa engum jafnvel og móðurinni, meðan þau eru sem menn kalla milli vita, og þá liggur í augum uppi, hve áríðandi það er, að orð hennar séu jafnan sönn og holl, og að börnunum sé ætíð óhætt að trúa því þegar hún fræðir þau um eitthvað sem þau hafa ekki skilið áður. Greind og eftirtektasöm börn taka eftir mörgu og spyrja margs, og þau gjöra sig ekki ánægð með að fá úrlausn að eins að hálfu leyti eða jafnvel ekki. Að minnsta kosti hlýtur það, að móðirin ekki getur gefið þeim fullnægjandi upplýsingar á spurningar þeirra eða ef hún eyðir þeim, að veikja traust þeirra á þekkingu og yfirburðum hennar. Aldurinn frá 10 til 16 ára er sá tími, sem hentastur er til undirbúnings fyrir börnin til meiri menntunar og andlegs þroska. Á þessum aldri hafa þau ekki náð þeirri íhugunarsemi að þau geti séð, hvort von sé til að móðirin geti leyst úr spurningum þeirra, eða veitt þeim þá tilsögn, sem þau æskja eftir. Þeim þykir aðeins sjálfsagt að hún viti þetta eða hitt, er þau spyrja að, og bregðist það, er hætt við að traust þeirra til hennar og virðing sú, er þau hafa borið fyrir henni minnki, og þá veikjast þau áhrif, sem hún getur haft á vilja og lífsstefnu þeirra, þótt hún í mörgu öðru tilliti kunni að vera fær um að vísa þeim leið. Það er líka æskilegt, að móðirin sé svo menntuð að hún geti haft eftirlit með hvernig börnum hennar er kennt, taki hún aðra til þess, og geti leiðbeint í því tilliti ef henni ekki líkar hvað eða hvernig er kennt. Enda mundi það glæða virðingu og traust barnanna til hennar ef þau sæju að hún væri þeim jafnan fremri, þótt þau kæmust nokkuð áleiðis, og að hún stæði ekki á baki kennara þeirra hvað menntun og þekkingu snerti. Hún fengi þannig meira vald yfir vilja þeirra og hugsunarhætti en ella; orð hennar festu þá dýpri rætur og yrðu þeim minnisstæðari. Það eru svo mörg og djúp áhrif, sem góð og menntuð kona getur haft á mannfélagið, að eins með uppeldi barnanna, að torvelt verður að telja upp, hvernig hún getur beint huga unglinganna að hinu góða og sanna, hvernig hún getur við smá atvik minnt þau á að margt það, sem er hvað mikilvægast, á rót sína í atvikum, sem lítill gaumur er gefinn. Hún getur sýnt þeim, að þau eiga ekki einungis að lifa fyrir sig, heldur einnig fyrir aðra; að ættjörð og þjóð þeirra hefur kröfu til að þau noti krafta og hæfilegleika sína, og að hið sanna gagn og hugsanir liggi ekki ætíð í að leita sem fjærst, og byltast í umsvifamiklum fyrir­tækjum, heldur í því, að verða sem færastur í hvaða stöðu sem er, og rækja sem best þær skyldur, sem menn hafa að uppfylla, og að þótt þær séu ekki ætíð fljótt á að líta þýðingarmiklar, þá geti þær þó verið mikilvægar, og jafn áríðandi að stunda þær vel þótt meira bæri á þeim. Hún er það, sem einkanlega á að leiðbeina dætrunum, að venja þær á þrifnað og hreinlæti. Hún sýnir þeim hvernig hreinlæti og vandvirkni eiga rót sína í hugarfarinu, og sé hugsunarhátturinn hreinn og góður, hljóti verkin að verða eins. Hún á að sýna þeim hve áríðandi það er, að fá sem mesta og gagnlegasta menntun og þekkingu, og benda þeim jafnframt á, að hégómaskapur og tepur eru langt frá allri sannri menntun, og tilfinningin fyrir hinu fagra og góða á ekkert skylt við glys og glingur. Hún sýnir þeim, að mannúð og hluttekning í annarra kjörum eru ávextir sannrar mennt­unar, og að það séu einkum konur, sem geti oft mýkt böl annarra með nærgætni og lipurð. Hún sýnir þeim, hvernig þær eigi að láta sér annt um þær systur þeirra, sem ekki hafi fengið tækifæri eða hæfilegleika til að taka jafnmiklum framförum og þær, og að það sé skylda þeirra, að gefa þeim heil ráð og segja þeim til eftir megni, en henda ekki gaman að fáfræði þeirra, eða sýna þeim hrak og fyrirlitningu, sem vottar aðeins heimsku og menntunarskort sjálfra þeirra. Þannig leggur góð og menntuð kona grundvöllinn til velgengni og heilla þjóðarinnar, með því hún vekur löngun barna sinna að verða öðrum til gagns, og glæðir þekkingu þeirra og hvetur þau til ósér­plægni og göfuglyndis. Hún er sem steinhöggvarinn, sem meitlar og lagar grjótið, svo úr ólíku og ólögulegu efni verður reist öflug og varanleg bygging, sem vekur undrun og virðingu seinni alda manna.

Það er vonandi, að menn taki nú þetta mál til alvarlegrar umhugsunar áður langt líður, og að það verði ekki að eins hinir einstöku menn, sem hingað til hafa hafið máls á því, heldur almenningur. Það er vonandi, að konur sjái nú sjálfar að hér er um heill og réttindi þeirra að tefla, og að þær sitji ekki lengur aðgjörðalausar og horfi þegjandi á, ef einhver ber fram merki þeirra, heldur gangi örugglega fram og berjist við deyfð og dofa, ófrelsi og hleypidóma, sem hingað til hafa staðið í vegi fyrir öllum andlegum og verklegum framförum þeirra. Það er vonandi, að þær finni sannleika málsháttarins: „þekking er veldi.“ Það er vonandi að þær skilji nú loksins „tákn tímanna“ og sjái, að þeim er einnig mál að rísa upp af svefni. Það er vonandi, að þær vilji sýna, að þær séu réttbornar dætur hinna fornu, frjálsu Íslendinga, sem ekki þoli neinum að sitja yfir rétti sínum og frelsi.

Ég enda þá mál þetta að sinni, og vona að einhver af hinum ungu og framfara og mennta konum riti betur um það en ég hef gjört, svo það verði ekki algjörlega dregið út af dagsskránni, heldur standi þar efst á blaði jafnt hinum mestu áhuga og framfara málum þjóðar vorrar.

Nýaldarheimspeki

Það er umdeilt, hvað ætti nákvæmlega að marka skilin milli miðalda og nýaldar. Gildir það einnig um heimspekisöguna, enda var skólaspeki að hætti miðaldahugsuða víða fyrirferðarmikil langt fram eftir öldum. Hér verður þetta tímabil í heimspekisögunni sagt hefjast á 16. öld og ljúka á þeirri 19. Á þeim tíma eiga sér miklar breytingar stað á heimsmynd vísinda: Heimspekin þarf að bregðast við þeim með því að taka tillit til þeirra, skýra þær út frá sjálfri sér og sjálfa sig út frá þeim. Staða hennar er því mun óvissari í lok þessa tímabils en hún var við upphaf þess.

Maurice Cranston:
Raunverulegt frelsi. Frelsi: jákvætt eða neikvætt?
Samtalið birtist í bókinni Philosophy in the Open (1. útg. 1974, önnur prentun 1978).

Godfrey Vesey:
Prinsessan og heimspekingurinn. Ímyndað samtal milli René Descartes og Elísabetar prinsessu af Bæheimi
Samtalið birtist, ásamt inngangi og eftirmála, í bókinni Philosophy in the Open (1978, önnur prentun).

Henry Alexander Henrysson:
Erindi Leibniz við samtímann
Greinin birtist áður birtist áður í Lesbók Morgunblaðsins í nóvember 2004.

Henry Alexander Henrysson:
Hver er þá hræddur við Christian Wolff? Um frumspeki þýska heimspekingsins Christian Wolffs (1679-1754)

Jean-Jacques Rousseau:
Samfélagssáttmálinn: 3. bók, 15. kafli: Um þingmenn eða fulltrúa
Kafli úr þýðingu Más Jónssonar og Björns Þorsteinssonar á Samfélagssáttmálanum eftir J.-J. Rousseau sem kom út hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi árið 2004.

Friðrik Rafnsson:
Rödd sérviskunnar. Inngangur
Formáli að Frænda Rameaus e. Diderot sem út kom hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi árið 2000.

Guðmundur Heiðar Frímansson:
Tjáningarfrelsið: forsendur og rökstuðningur
Þessi grein var lesin á málstofu um Immanuel Kant (1724-1804) sem fór fram á hugvísindaþingi við Háskóla Íslands haustið 2004. Hún er hluti af lengri grein sem birtist í Ritinu 2/2004.

Karl Popper:
Immanúel Kant: Heimspekingur upplýsingarinnar. Fyrirlestur til minningar um Kant á 150. ártíð hans
Upphaflega útvarpserindi. Textinn er prentaður í Conjectures and Refutations (7.kafli) og In Search of a Better World (9. kafli). Gunnar Ragnarsson þýddi.

Þorsteinn Gylfason:
Kant og Rawls um þjóðarrétt
Þessi fyrirlestur var lesinn upp á málstofu um Immanuel Kant (1724-1804) sem var hluti af hugvísindaþingi við Háskóla Íslands haustið 2004.

Anthony Kenny:
Descartes fyrir byrjendur
„Út allar miðaldir í Evrópu var Aristóteles hið óumdeilda kennivald í vísindum … Á fyrri helmingi sautjándu aldar breyttu verk franska heimspekingsins René Descartes þessu ástandi til frambúðar.“ – Í greininni Descartes fyrir byrjendur fjallar breski hemspekingurinn Anthony Kenny um helstu atriðin í kenningum franska heimspekingsins René Descartes. Gunnar Ragnarsson þýddi.

« Til baka