1588 Þýðir Magnús Jónsson (1525–1591) nefndur hinn prúði, sýslumaður að Bæ á Rauða­sandi, Dílektík Fuchsbergers úr þýsku á íslensku.

1640 skrifar Brynjólfur Sveinsson (1605–1675) biskup í Skálholti, Skýringar við Rökræðulist Ramusar í Skálholtsskóla.

1687 lýkur Páll Björnsson (1621–1706), prestur í Selárdal, við uppbyggilegt siðfræðirit á íslensku sem hann nefnir Spegil þolinmæðinnar.

Nokkru seinna yrkir Guðmundur Bergþórsson (1657–1705) kvæðið Heimspekingaskóla eftir íslenskri þýðingu á danska ritinu Collegium Philosophorum sem gefið var út í Árósum árið 1636.

1747 og 1748 dispúterar Páll Bjarnason Vídalín (1728–1759) í heimspeki við Kaupmanna­hafnarháskóla og eru ritgerðir hans prentaðar.

1760 (?) eða þar um bil kennir Hálfdan Einarsson (1732–1785), skólameistari, frumspeki og siðfræði í Hólaskóla og styðst við kennslubækur byggðar á kerfi C. Wolffs.

1762 og 1766 dispúterar Skúli Þórðarson Thorlacius (1741–1815) í heimspeki við Kaupmanna­hafnarháskóla og eru ritgerðir hans prentaðar.

1780 (?) eða þar um bil kennir Hannes Finnsson (1739–1796), biskup, rökfræði, frumspeki og siðfræði í Skálholtsskóla og styðst einnig við kennslubækur byggðar á kerfi C. Wolffs.

1798 kemur út þýðing Jóns Þorlákssonar (1744–1819) á Bægisá á Tilraun um manninn, heim­spekilegu kvæði eftir Alexander Pope.

1842 sendir Björn Gunnlaugsson (1788–1876), stæðfræðikennari við Bessastaðaskóla, frá sér langt heimspekilegt kvæði er nefnist Njóla.

1848 hefur Hannes Árnason (1809–1879) að kenna heimspekileg forspjallsvísindivið Presta­skólann í Reykjavík.

1873 birtir Benedikt Gröndal (1826–1907) langa ritgerð um sögu heimspekinnar, Um það að vita, í tímariti sínu, Gefn.

1875 sendir Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi (1838–1914) frá sér langt heimspekilegt kvæði er nefnist Skuggsjá og ráðgáta.

1880 tekur Eiríkur Briem (1846–1929) við kennslu í heimspekilegum forspjallsvísindum við Prestaskólann.

1885 birtir Grímur Thomsen (1820–1896) fyrstu ritgerð sína um heimspeki í Tímariti hins ís­lenska bókmenntafélags.

1891 skrifar Arnljótur Ólafsson (1823–1904) ritgerð um rökfræði í Tímarit hins íslenska bók­menntafélags.

1897 gefur Eiríkur Briem út Hugsunarfræði (þ.e. rökfræði) til að nota við kennslu á Presta­skólanum.

1901 ljúka Ágúst H. Bjarnason (1875–1952) og Guðmundur Finnbogason (1873–1944) meistaraprófi í heimspeki frá Kaupmannahafnarháskóla. Sama ár verður Ágúst fyrsti styrkþegi sjóðs Hannesar Árnasonar til eflingar heimspekilegum vísindum á Íslandi.

1904–1905 flytur Ágúst H. Bjarnason Hannesar Árnasonar fyrirlestra sína í Reykjavík. þeir eru gefnir út á bók á árunum 1905–1915 og nefnast Yfirlit yfir sögu mannsandans.

1907 hlýtur Guðmundur Finnbogason styrk Hannesar Árnasonar. Hann flytur Hannesar Árna­sonar fyrirlestra sína í Reykjavík veturinn 1910–1911.

1911 ljúka þeir Ágúst H. Bjarnason og Guðmundur Finnbogason doktorsprófi í heimspeki frá Kaupmannahafnarháskóla. Sama ár tekur Ágúst við embætti prófessors í heimspekilegum forspjallsvísindum við hinn nýstofnaða Háskóla Íslands.

1912 gefur Guðmundur Finnbogason út Hannesar Árnasonar fyrirlestra sína undir heitinu Hugur og heimur. Sama ár kemur út Saga hugsunar minnar um sjálfan mig og tilveruna eftir Brynjúlf frá Minna-Núpi.

1915 hlýtur Sigurður Nordal (1886–1974) styrk Hannesar Árnasonar og flytur Hannesar Árnasonar fyrirlestra sína um Einlyndi og marglyndi við húsfylli í Bárubúð í Reykjavík veturinn 1918–1919.

1919 gefur Helgi Pjeturss (1872–1949) út rit sitt Nýal.

1920 hlýtur Björg C. Þorlákson (1874–1934) styrk Hannesar Árnasonar. Hún ver doktorsritgerð við Sorbonne-háskóla árið 1926 fyrst norrænna kvenna.

1940 flytur Sigurður Nordal útvarpserindi er nefnast Líf og dauði. Erindin vekja mikla athygli, verða tilefni ritdeilna og eru gefin út á prenti.

1948 tekur Símon Jóhannes Ágústsson (1904–1976) við embætti prófessors í heimspekilegum forspjallsvísindum við Háskóla Íslands.

1954 gefur Brynjólfur Bjarnason (1898–1989) út fyrsta rit sitt um heimspeki, Forn og ný vanda­mál.

1970 heldur Þorsteinn Gylfason (1942) Hannesar Árnasonar fyrirlestra sína í Reykjavík. Þeir koma út á bók undir heitinu Tilraun um manninn.

1970 byrja Lærdómsrit Bókmenntafélagsins að koma út og verða helsti farvegur þýðinga á sígildum heimspekiritum. Ritstjóri þeirra er Þorsteinn Gylfason.

1972 hefst nám í heimspeki sem sjálfstæðri grein til B.A.-prófs við Háskóla Íslands. Fyrstu kennarar eru Páll Skúlason og Þorsteinn Gylfason. Nokkru síðar bætast Arnór Hannibalsson og Mikael Karlsson í hópinn.

1975 tekur Páll Skúlason (1945) við embætti prófessors í heimspekilegum forspjallsvísindum við Háskóla Íslands.

1977 er Félag áhugamanna um heimspeki stofnað af nokkrum nemendum við Háskóla Íslands. Fyrsti formaður þess er Ingimar Ingimarsson.

1988 kemur fyrsta hefti af heimspekitímaritinu Hugur út á vegum Félags áhugamanna um heim­speki. Fyrsti ritstjóri þess er Jörundur Guðmundsson.

1997 verður Sigríður Þorgeirsdóttir fyrsta konan sem gegnir starfi háskólakennara í heimspeki

« Til baka

Heimspeki hefur verið stunduð á Íslandi í einni eða annarri mynd allt frá því á 12. öld. Hugtak heimspekinnar hefur að vísu breyst í aldanna rás og var notað bæði í víðri og þrengri merkingu. Á miðöldum táknaði heimspeki oftast nær þá fræðaiðkun sem fór fram utan vébanda guðfræðinnar, en á síðari öldum færðist merking hugtaksins nær því sem það er í dag.

Á þessum síðum má öðlast nokkra innsýn í sögu heimspekinnar á Íslandi fram yfir miðja tuttugustu öld. Vefurinn er byggður á uppflettiatriðum sem skrifuð hafa verið fyrir heimspekilega orðabók, Hugtök og heiti í heimspeki, sem væntanleg er einhvern tíma á næstunni og Heim­spekistofnun Háskóla Íslands hefur styrkt.

Heimspekisögu Íslendinga má skipta í nokkur tímabil, sem fara nokkurn veginn eftir almennri skiptingu íslenskrar bókmenntasögu. Nokkur helstu ártöl má þó skoða sérstaklega.

Í Hávamálum eru þeim sem vaka næturlangt við íhugun allra hluta ekki vandaðar kveðjurnar. Þrátt fyrir það má sjá heimspekilega hugsun í nokkrum frumsömdum forníslenskum ritum, svo sem Hávamálum sjálfum, málfræðiritgerðum, formálaSnorra-Eddu og ýmsum alfræðiritum, svo og í hinni svonefndu íslensku hómilíubók. Einnig voru á miðöldum þýdd nokkur lærdómsrit sem hafa inni að halda heimspekilegt efni eða heimspekileg hugtök. Meðal þeirra má nefna Elucidarius, sem samið var á 12. öld af munkinum Honoriusi Augustodunensis og líklega þýtt á norrænu nokkrum áratugum síðar, og ritgerð Alcuins, ráðgjafa Karlamagnúsar, um dygðir og lesti. Þá hafa margir glímt við að ráða í siðfræði Íslendingasagna.

Á 16. öld þýddi Magnús Jónsson sýslumaður rökfræði Fuchsbergers á íslensku og ætlaði hana til útgáfu. Málið á ritinu þótti heldur stirt og varð ekkert úr því.

Á 17. öld kenndi Brynjólfur Sveinsson biskup rökfræði Ramusar á latínu í Skálholti á árunum 1640–1643 og Páll Björnsson prófastur í Selárdal skrifaði árið 1687 siðfræðirit sem mun að öllum líkindum hægt að kalla fyrsta frumsamda heimspekiritið á íslensku. Einnig orti Guðmundur Bergþórsson kvæðið Heimspekingaskóli.

Á 18. öld var sú heimspeki sem Íslendingar lögðu stund á undir sterkum áhrifum af heimspeki Christians Wolff sem var lærisveinn Leibniz. Kennsla hófst í heimspeki við lærðu skólana á Hólum og í Skálholti og lásu Hálfdan Einarsson á Hólum og Hannes Finnsson í Skálholti fyrir kennslubækur byggðar á heimspeki Wolffs. Einnig lásu fjölmargir Íslendingar heimspeki við Háskólann í Kaupmannahöfn og sumir skrifuðu ritgerðir, dispútasjónir, sem þeir létu prenta og eru margar þeirra enn til. Þeirra á meðal eru Páll B. Vídalín og Skúli Þ. Thorlacius.

Á 19. öld lásu stúdentar í Bessastaðaskóla forn heimspekirit undir leiðsögn Sveinbjörns Egils­sonar og nokkrir menntamenn og skáld rituðu um heimspekileg efni í tímarit, m. a. Benedikt Gröndal og Grímur Thomsen. Einnig ortu sumir heimspekileg kvæði, m.a. Björn Gunnlaugsson og Brynjúlfur Jónsson. Þá voru gefnar út fyrstu kennslubækurnar í rökfræði, og mun Arnljótur Ólafsson hafa fundið upp það orð. Einnig þýddi Jón Ólafsson Frelsið eftir John Stuart Mill.

Árið 1848 hófst skipuleg kennsla í heimspeki í Reykjavík, þegar farið var að kenna heimspekileg forspjallsvísindi við Prestaskólann í Reykjavík. Fyrsti kennari í forspjallsvísindum var Hannes Árna­son en síðar tók Eiríkur Briem við starfinu. Þessi kennsla hefur staðið óslitið síðan, því að kennarastarfinu við Prestaskólann var breytt í prófessorsembætti í heimspekilegum forspjalls­vísindum við Háskóla Íslands þegar hann var stofnaður árið 1911.

Á 20. öld urðu miklar breytingar í heimspekisögunni á Íslandi. Styrkur Hannesar Árnasonar varð helsta lyftistöng heimspekilegra fræða framan af öldinni og mætti jafnvel tala um ákveðið blóma­skeið í íslenskri heimspekisögu á tímabilinu 1910–1940. Eftir síðari heimsstyrjöld virðist dofna nokkuð yfir stöðu heimspekinnar en árið 1972 varð sú breyting að byrjað var að kenna heimspeki sem sjálfstæða grein til B.A.-prófs við Háskóla Íslands.

Meðal styrkþega Hannesar Árnasonar má nefna Ágúst H. Bjarnason, fyrsta prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands, Guðmund Finnbogason, prófessor og Landsbókavörð, Símon Jóhannes Ágústsson, prófessor í heimspeki, Sigurð Nordal, prófessor, Björgu C. Þorláksson, o. fl. Meðal annarra sem lögðu stund á heimspeki má nefna Helga Pjeturss og Brynjólf Bjarnason.

Flestir þeir heimspekingar sem hlutu styrk Hannesar Árnasonar á fyrri hluta 20. aldar stunduðu nám við Kaupmannahafnarháskóla og voru yfirleitt undir áhrifum annars vegar frá dönskum heimspekikennurum og hins vegar frá frönskum heimspekingum samtíma síns, einkum Henri Bergson. Einnig gætir áhrifa frá bandarískum pragmatisma, einkum William James.

Á sjötta áratugnum stunduðu tveir Íslendingar heimspekinám í Skotlandi, Gunnar Ragnarsson og Páll S. Árdal, síðar prófessor í Kanada. Um svipað leyti skrifar Gunnar Dal fjölmargar alþýðlegar bækur um heimspeki og austræn fræði.

Á síðustu áratugum 20. aldar hafa áhrif frá Bandaríkjunum og Bretlandi í meira mæli sett mark sitt á íslenska heimspeki. Þar hefur mestu ráðið að ungir, íslenskir heimspekingar hafa sótt fram­haldsnám í miklum mæli til Bandaríkjanna og Bretlands.

« Til baka