Eftirformáli höfundar að Ástarspekt, greinum um heimspeki sem gefin var út árið 2003

Eftirmáli að Ástarspekt1

eftir Stefán Snævarr

Ég kalla þennan greinarstúf „eftirformála að greinarsafni mínu, Ástarspekt.“ Ástæðurnar eru þrjár. Í fyrsta lagi er hann skrifaður eftir að bókin kom út en hefur samt yfirbragð formála. Í öðru lagi mun ég tæpa á endurskoðun sumra staðhæfinga sem finna má í kverinu. Slík endurskoðun ber keim af eftirmála. Í þriðja lagi mun ég leitast við skýra þær glefsur úr ritinu sem birtist hér á Heimspekivefnum. Það er formálakennt. Sama gildir um eftirfarandi staðhæfingar: „Ástarspekt“ er gömul þýðing á „fílósófía“ sem sumir vilja kalla „viskuvináttu“. Svo er það mál lesenda hvort kver mitt sé skrifað í anda þeirrar vináttu, nú eða ástríkrar spektar.

Sókrates var alltént viskuvinur og sama gildir um lærisvein hans, Platon. Whitehead sagði sem frægt er orðið að vestræn heimspeki væri samansafn af neðanmálsgreinum við ritverk Platons. Sjálfsagt má finna slíkar neðanmálsgreinar íÁstarspektinnt. Alla vega er þar að finna neðanmálsgreinar við staðhæfingar gríska snillingsins um þríeint eðli hins sanna, góða og fagra. Bókin skiptist nefnilega þrjá meginbálka, einn um hið sanna, annan um hið góða og þann þriðja um hið fagra.

Þrátt fyrir þessa skiptingu má finna nokkra rauða þræði í kverinu. Fyrsta þráðinn nota ég til að spinna líkklæði handa vísinda- og efnahagshyggju. Ég andæfi bernskum hugmyndum um að hvaðeina sé mælanlegt með vísindalegum hætti og að asklokið sé sjálfur himininn. Vísinda- og efnahagshyggjustefnur eins og marxismi og frjálshyggja fá á baukinn, líklæðin ættu að nýtast þeim.

Þráður númer tvö er skyldur þræði Ariödnu sem Þeseifur notaði til að rata út úr völundarhúsinu. Ég nota minn til að rata út úr völundarhúsi þeirra sem halda að annað hvort sé veröldin skáldskapur eða skáldskapur hrein blekking. En þegar maður sleppur út úr þessu völundarhúsi sér maður að skáldheimar og raunheimar eru ekki klárlega aðskildir. Hið skáldlega er raunverulegt, hið raunverulega er skáldlegt. Skynsemin er skáldleg og skáldskapurinn skynsamlegur. Því er engin furða þótt ég skrifi stundum með skáldlegum hætti í bókakorni mínu.

Þriðja þráðinn nota ég til að prjóna íslenska lopapeysu. Ég ver nefnilega hægfara, gætna þjóðernishyggju sem ég kalla „gagnrýna þjóðernisstefnu“. Það fylgir sögunni að andþjóðernisstefna er boðuð með barnalegu ofstæki á ísaköldu landi. Fylgjendur hennar eru jafn sannfærðir um vonsku þjóðernisstefnu og Hriflu-Jónas var um ágæti hennar. Kalla ég þá „hriflunga á hvolfi“ en nóta bene ekki í bókinni heldur í þessum eftirformála.

Nú er kominn tími til að skrifa eftirmála: Í bókinni lýsi ég mig „pólitískan efahyggjumann“ og reyni að efla slíka efahyggju rökum. Ég nefni Bob Dylan sem samherja en hefði getað nefnt síð-Laxness. Á síðari árum sínum tók Laxness Taó fram yfir Maó og hafnaði öllum pólitískum kreddum. Gott hjá gamla manninum.

Ég hefði líka getað nefnt síð-speki Roberts Nozick. Fáir vita að Nozick gafst að miklu leyti upp á frjálshyggjunni þótt hann væri reyndar tvístígandi. Norski menntamaðurinn Dag Herbjørnsrud heldur því að síð-Nozick hafi verið á móti öllum pólitískum „ismum“. Er það ekki í samræmi við efahyggju um stjórnmál?

Í greininni „Hegel og hégiljan“ nefndi ég að Hegel hafi talið rétt til að gera lágmarkskröfu til menntunar þingmanna. Ég snupraði hann fyrir að vilja gera hlut menntamanna of mikinn í samfélaginu. En ég hefði getað nefnt að hetja borgaralegra menntamanna, John Stuart Mill, var á líku róli. Hann vildi láta hygla menntuðum frambjóðendum. Önnur hetja hægrimenntamanna á Íslandi, Spinoza, mun hafa fyrirlitið alþýðuna. Það gerðu ekki samtímamenn hans, hinir róttæku „levellers“ og „diggers“ í Englandi. Því er ekki hægt að afsaka hroka Spinoza með tilvísun til tíðaranda. Við má bæta að þriðja hetja hægraliðsins, John Locke, hefur verið ásakaður fyrir yfirstéttahyggju. Um þennan meinta elítisma frjálslyndra hugsuða mætti skrifa. En það verður að bíða betri tíma.

Mér finnst stjórnspekin (og náttúrulega listspekin) miklu skemmtilegri en hin teprulega siðfræði. Eins og kerlingin sagði „ekki er gaman að guðspjöllunum því enginn er í þeim bardaginn“. Siðfræðin er ofurfriðsöm, meira fjör er í stjórnspekinni, rétt eins og Gamla testamentinu. En þótt mér leiðist siðfræði þá ræði ég gjarnan um siðferðilega þýðingu fagurbókmennta. Það má sjá í greininni „Ljóðið sem ljósmóðir“. Því miður má finna í henni leiða hneigð til að telja siðferðið mikilvægara en hið estetíska. Í dag tel ég að siðferðið sé jafn háð fegurðinni og fegurðin er siðferðinu. Hið góða og hið fagra eru eitt svo ritaðar séu neðanmálsgreinar við Platon (þetta er reyndar úr meginmáli Platons).

Nú er kominn tími til að setja sig aftur í formálastellingar, kynna stuttlega þær glefsur úr bókinni sem hér birtast. Fyrsta glefsa er upphafskafli fyrstu greinar bókarinnar. Sú ber heitið „Pælt í pælingum. Stefnulaus yfirlýsing um heimspeki“. Í henni velti ég vöngum yfir eðli heimspekinnar. Svarið er að hún sé ekki síst pæling í pælingunni, það að pæla í því hvort vit sé í pælingum okkar um hugsun, sannleika, siðferði, listir o.s.frv. En heimspekin hefur ýmsar aðrar víddir. Hún þarf ekki að einskorða sig við að kanna eðli pælinga, hún getur líka boðað breyttar pælingar eða betra líferni. Góðu heilli.

Næsta glefsa er upphaf „Ætti hagfræði að vera til?“, þörf grein í landi þar sem hagfræði er dýrkuð. Ég rek kenningar manna sem telja hagfræði lítil vísindi. Kenningar hennar séu nefnilega annað hvort óprófanlegar eða sjálfsögð sannindi/ósannindi. Það er heilmikið til í þessu. Þess utan er örugglega satt að frjálshyggjumenn og hnattvæðingarsinnar þjást af ofurtrú á sértækar hagfræðikenningar sem vart snerta jörðina. Því er enginn furða þótt ég noti restina af greininni til að snupra markaðsdýrkendur og glópa glóbaliseringarinnar.

Þriðja og síðasta glefsa er úr ritgerð sem ég kalla „Maður, siðferði, samfélag“. Ég velti einstaklingshugtakinu fyrir mér og spyr hvort einstaklingurinn sé yfirleitt til og hvort hann geti verið til án samfélags. Svar mitt við fyrstu spurningunni er „sennilega“. Svarið við þeirra síðari er „tæplega“. Eins og glöggan lesenda grunar fær frjálshyggjan líka á baukinn í þessari grein. Frjálshyggjumenn trúa því að samfélög séu bara summan af einstaklingum. Samfélagið sé eiginlega ekki til. En það er rangt, held ég.

Hvað lesandi heldur er hans mál. Það er líka hans mál að taka afstöðu til þess sem hér birtist.

Inngangsorð ritsjóra að Heimspekimessu, safnriti sem gefið var út árið 2003 í tilefni af sextugsafmæli Mikaels M. Karlssonar.

Inngangsorð ritstjóra

eftir Kristján Kristjánsson og Loga Gunnarsson

Greinar þær sem hér fylgja á eftir eru ágóðinn af tveggja daga heimspekiráðstefnu sem við undirritaðir stóðum fyrir og haldin var dagana 28.-29. mars síðastliðinn í Lögbergi, húsi Háskóla Íslands. Þar fluttu 14 íslenskir heimspekingar (þar af þrír starfandi erlendis) og tveir erlendir erindi. Ráðstefnan kallaðist „Mikjálsmessa“. Sú messa er að vísu samkvæmt almanakinu nákvæmlega sex mánuðum síðar en þetta var sérstök heimspekimessa: Mikjálsmessa að vori, haldin í tilefni af sextugsafmæli Mikaels M. Karlssonar, prófessors í heimspeki við Háskóla Íslands og nýráðins deildarforseta félagsvísinda- og lagadeildar Háskólans á Akureyri, sem var 26. mars.

Mikael (eða Mike eins og við erum vanir að kalla hann) er einn af feðrum akademískrar heimspeki á Íslandi. Hann er virtur heimspekingur á alþjóðavettvangi og hefur ritað um mörg ólík sérsvið heimspeki – frumspeki, lögspeki, fornaldarheimspeki og fleira – en einnig efni er beint tengjast sálfræði, lögfræði og lífeðlisfræði. Hann er þekktur sem frábær kennari í heimspeki- og félagsvísindadeildum Háskóla Íslands. Auk þess má segja að hann hafi verið óþreytandi velgjörðarmaður íslenskrar heimspeki og heimspekinga, ekki síst af yngri kynslóð, enda hefur hann haft hönd í bagga með framhaldsmenntun þeirra margra.

Tilgangur okkar með ráðstefnunni var ekki að hóa saman landsliði íslenskra heimspekinga heldur einfaldlega aðdáendaklúbbi Mikes, vinum og velunnurum sem vildu heiðra hann á þessum tímamótum. Það reyndist ekki erfitt verk. Allir sem við töluðum við voru boðnir og búnir að taka þátt í messunni góðu og hefðum við ugglaust getað fyllt nokkra daga til viðbótar með heimspekiíhugunum til heiðurs Mike. Þau orð sem féllu meðal þátttakendanna voru öll á eina lund: Enginn hefði orðið samur, hvorki sem persóna né heimspekingur, eftir að hafa kynnst Mike og Barböru konu hans. Það var heldur enginn hörgull á áhugasömum áheyrendum; aðsókn varð raunar meiri en okkar hafði órað fyrir og fórum við þó ekki í neinar grafgötur fyrirfram um vinsældir Mikes.

Við settum það skilyrði eitt að efnin sem rætt yrði um á Mikjálsmessu tengdust áhugasviðum eða skrifum Mikes á einhvern hátt, en eins og sjá má af ofansögðu um hin fjölbreyttu áhugaefni hans útilokaði það skilyrði ekki margt. Þetta setur okkur ráðstefnustjórana, og nú ritstjórana, í nokkurn vanda, enda í meira lagi örðugt að reifa hér í inngangi rauða þræði í greinunum sem á eftir koma, eins og alsiða er í inngangi að samfelldari heimspekiritum. Greinarnar spanna sviðið allt frá atferlishyggju í sálfræði til friðhelgi einkalífsins; frá frumspekilegum hugleiðingum um náttúrulega hluta til kenningar Kants um refsingar. Við ákváðum þá að láta slíka samantekt lönd og leið en beina sjónum fremur að nokkrum völdum viðfangsefnum í heimspeki Mikes sjálfs, sem allt hitt hverfist á sinn hátt um. Verður að því efni vikið í næstu grein bókarinnar.

Þetta þýðir þó ekki að greinarnar í bók þessari séu einungis sitt beinið af hverri tíkinni, án nokkurs innri skyldleika. Eftir að hafa ritrýnt þær allar í sameiningu leyfum við okkur að fullyrða að þær gjaldi, að minnsta kosti, hver á sinn hátt samkvæði við þeirri heimspekilegu trú Mikes sem hann lýsti svo í Lesbókarviðtali í afmælisvikunni að hann liti „með hefðbundnum hætti á heimspeki sem sannleiksleit“, ekki sem boðun sannleika. „Allar heimspekilegar hugmyndir eru umdeilanlegar. Hugmyndir sem eru ekki umdeilanlegar flokkast ekki sem heimspeki. Og efni sem ekki er umdeilanlegt – og jafnvel umdeilt – er ekki heimspekilegt viðfangsefni“, sagði Mike þar meðal annars. Höfundar þessarar bókar virðast allir bera þá von í brjósti að með hina sókratísku skynsemisglætu að vopni sé hægt að nálgast þá skoðun sem sönnust er og réttust í hverju máli – sem þýðir þó vitaskuld ekki að nein heimspekileg niðurstaða geti talist óvefengjanleg. Jafnframt er þessi bók í heild vitnisburður um fjölbreyttar ritningar hinnar íslensku heimspekimessu.

Nú þegar veislukliður Mikjálsmessunnar sjálfrar er hljóðnaður og veisluföngin hafa, með þessari bókarútgáfu, ratað á borð annarra en hana gátu sótt, er við hæfi að þakka þeim sem mest studdu við bakið á okkur ráðstefnu- og ritstjórum. Ber þar fyrst að nefna Háskóla Íslands, Háskólann á Akureyri, Heimspekistofnun og Rannsóknarstofnun í siðfræði sem léðu fjárhagslegan styrk. Salvör Nordal, framkvæmdastjóri síðasttöldu stofnunarinnar, sinnti auk þess ýmsum útréttingum og hagnýtum úrlausnarefnum, sem við kunnum henni miklar þakkir fyrir. Jörundi Guðmundssyni og samstarfsfólki hans hjá Háskólaútgáfunni skal goldin þökk fyrir umsjón með söfnun heilla­óskaskrár og fyrir vilja sinn til að gera þessa bók sem best úr garði. Ragnhildur Stefánsdóttir fær sérstakar þakkir fyrir að gera sína einstöku list að veggspjaldi og bókarkápu. Finnur Friðriksson, doktorsnemi í málvísindum, og Kristín S. Árnadóttir, íslenskufræðingur, veittu ómetanlega hjálp við prófarkalestur og uppsetningu greina. Þátttakendum í ráðstefnunni, og þar með greinahöfundum, ber að sjálfsögðu að þakka fyrir velvild, natni og yfirlegu. Síðast en ekki síst skal nefna þann sem á allt gott skilið, Mike, fyrir að vera jafngóður vinur og heimspekingur og raun ber vitni um. Á rómantískari tímum hefði þótt við hæfi að hleypa af stað nokkru orðaflóði um þá skuld sem við eigum honum að gjalda, en við kjósum að fara fremur leið efahyggjumannsins Kratýlosar sem næmur var á fáfengileik orða: dilla bara fingrinum, eins og hann, og segja svo orðin tvö sem máli skipta um þessa bók: „Til Mikes“.

Heimspekimessa: Efnisyfirlit

Heillaóskaskrá 7
Kristján Kristjánsson og Logi Gunnarsson: Inngangsorð ritstjóra 13
Logi Gunnarsson: Náttúra og nauðsynleg gildi: Fáein orð um heimspeki Mikaels M. Karlssonar 17
Páll Skúlason (með viðauka eftir Nigel Dower): Markmið og skipulag háskóla 29
Guðmundur Heiðar Frímannsson: Hlutleysi ríkisins og menntun þegnanna 43
Sigurður J. Grétarsson: Gafst hún upp á rólunum? Örlög og arfleifð atferlishyggju 57
Atli Harðarson: Frelsi, forspá og nauðsyn 69
Ólafur Páll Jónsson: Hversdagslegir hlutir og náttúrulegir hlutar 83
Þorsteinn Gylfason: Vítamín, skuld og vals 105
Eyjólfur Kjalar Emilsson: Dygðir og gerðir í Ríki Platons 123
Kristján Kristjánsson: Trúin á réttlátan heim 141
Róbert H. Haraldsson: „Móralismi“ og mannleg reynsla 159
Salvör Nordal: Friðhelgi einkalífsins 181
Sigrún Svavarsdóttir: „Skynsamur er hann, eða hvað?“ 197
Logi Gunnarsson: Af skynsemispostulum og náttúrudýrkendum 213
Vilhjálmur Árnason: Er heimska í siðvitinu? Um eþos, logos og frónesis í nútímasiðfræði 229
Sigurður Kristinsson: Að vera sjálfum sér trúr 247
Daniel M. Farrell: „Deterrent Punishments in Kant’s Ideal State“ 261
Ritaskrá Mikaels M. Karlssonar 277